Αναζήτηση Τεκμηρίων

Τίτλος
ξεροτήανα,τα

Οι λουκουμάδες.

«Ξεροτήανα» <br/> Πηγή: Κυπρή και Πρωτοπαπά 2007, 270

Ονομασία - Προέλευση
Λειτουργικός & Συμβολικός Ρόλος
Συμπληρωματικές Πληροφορίες & Βιβλιογραφία

Ονομασία - Προέλευση

Κυπριακή Ονομασία Τροφίμου

Ελληνική ονομασία - Περιγραφή

Έτσι ονομάζονται οι λουκουμάδες ή οι τηγανίτες (Κυπρή 1983 [2003²], λήμμα ξεροτήανα,τα, 186).

Ο Γεώργιος Λουκάς στο Γλωσσάριό το ξεροτήανον το αποδίδει ως ζυμάρι ξηρό τηγανισμένο με λάδι (Κυπρή 1979 [2002²], λήμμα ξεροτήανον,το, 336).

Γλωσσικές Παρατηρήσεις

ΕΤΥΜ. < ξερός + τηγάνι (Γιαγκουλλής 2009, λήμμα ξεροτήανον,το, 31)

στα τουρκ. λοκμάς (Κυπρή 1979 [2002²], λήμμα ξεροτήανον,το, 336)

Μέθοδος Εξασφάλισης

Άλλο

Μέθοδος Επεξεργασίας

Τα ξεροτήανα ήταν τηγανίτες που φτιάχνονταν με αλεύρι, νερό και προζύμι. Με αυτά τα υλικά  παρασκεύαζαν χαλαρή ζύμη σαν χυλό. Τη ζύμη την έκοβαν με το χέρι και την τηγάνιζαν σε ελαιόλαδο. Έτσι, σχηματιζόταν μια τρύπα στη μέση (Κυπρή - Πρωτοπαπά 2003, 112-117).

Ο Ιωάννης Ερωτόκριτος στο Γλωσσάριό του διακρίνει τα ξεροτήανα στα εμπατά και τα ανέμπατα. Όπως αναφέρει, τα εμπατά γίνονται με ζύμη και, αφού ζυμωθούν, αφήνονται κάποιες ώρες για να φουσκώσει η ζύμη και, στη συνέχεια, τηγανίζονται. Τα ανέμπατα γίνονται χωρίς ζύμη. Κατασκευάζεται χυλός από αλεύρι και νερό, ο οποίος λάζεται, δηλαδή κτυπιέται καλά, και τηγανίζεται τμηματικά. Έτσι, οι ανέμπατοι λουκουμάδες λέγονται ξεροτήανα λαζά (Κυπρή 1989, λήμμα ξεροτή(γ)ανα,τα, 92).

Λειτουργικός & Συμβολικός Ρόλος

Διατροφική Αξία και Σημασία στη Διατροφή των Κυπρίων

Υπάρχουν δύο ειδών: αυτά που είναι εμπατά (δηλ. τα ένζυμα) και τα ανέμπατα (τα άζυμα) (Κυπρή 1983 [2003²], λήμμα ξεροτήανα,τα, 186).

Τα ξεροτήανα παρασκευάζονταν συνήθως τα Κάλαντα και τα Θεοφάνεια. Τις ημέρες που νήστευαν, τα ξεροτήανα τηγανίζονταν σε σαμόλαδο, δηλαδή σησαμέλαιο.Τα ξεροτήανα τα έτρωγαν αφού τα πασπάλιζαν με ζάχαρη ή μέλι. Σε μερικά χωριά, όπως στην Κυθρέα, Σύγκραση, Ασώματο, Καλογραία, στη ζύμη έριχναν και σταφίδες. Σε όλα τα χωριά της Κύπρου την ημέρα των Θεοφανείων πετούσαν μερικά ξεροτήανα στο δώμα για να φάνε οι σκαλαπούνταροι και να φύγουν (Κυπρή - Πρωτοπαπά 2003, 112-117).

Υπήρχε η συνήθεια, όταν παρασκεύαζαν ξεροτήανα, να στέλνουν ένα πιάτο σε συγγενείς και φίλους, καθώς και στους φτωχούς του χωριού. Ακόμα, ξεροτήανα φίλευαν τον ιερέα που περνούσε την ημέρα των Καλάντων για να κάνει αγιασμό (Κυπρή - Πρωτοπαπά 2003, 112-117).

Τα ξεροτήανα συμπεριλαμβάνονταν στα γλυτζιστά που παρασκεύαζαν τη Δευτέρα μετά τον γάμο και προσφέρονταν στους νεόνυμφους και στους καλεσμένους (Κυπρή - Πρωτοπαπά 2003, 112-117).

Στην Καρπασία τα ξεροτήανα ήταν μέρος της παρηορκάς. Συγκεκριμένα οι γυναίκες παρασκεύαζαν ξεροτήανα χωρις προζύμι (λυτρατζ̆ένα) που τα τηγάνιζαν και τα πρόσφεραν με κρασί (Κυπρή - Πρωτοπαπά 2003, 228).

Πολλές νοικοκυρές, όταν παρασκεύαζαν ψωμιά, παρασκεύαζαν και ξεροτήανα με την ίδια ζύμη, μόνο που την αραίωναν. Συνήθιζαν να παρασκευάζουν ξεροτήανα όταν έσφαζαν το χοίρο και να τα τηγανίζουν στο λίπος του. Ακόμα, τα ξεροτήανα παρασκευάζονταν μετά την εξαγωγή του πρώτου ελαιολάδου, όπου τηγανίζονταν μέσα σε αυτό. Τέλος, τα ξεροτήανα ήταν μέρος της ποθερκάς, της τελετής που πραγματοποιείτο μετά το τέλος του θερισμού (Κυπρή - Πρωτοπαπά 2003, 228).

Εορταστικές Περιστάσεις

Τα ένζυμα παρασκευάζονταν σε όλα τα πανηγύρια σε τακτές μέρες στα σπίτια. Αυτές ήταν τα κάλαντα, παραμονή των Θεοφανείων (5 Ιανουαρίου) και του Αποστόλου Ανδρέα στις 30 Νοεμβρίου. Αυτές τις μέρες  κάθε οικογένεια θεωρούσε καθήκον της να φτιάξει τα ξεροτήανά της. Συχνά δε τα έφτιαχναν και σε άλλες έκτακτες περιπτώσεις (Κυπρή 1983 [2003²], λήμμα ξεροτήανα,τα, 186).

Σε μερικά χωριά, όπως το Λευκόνοικο και την Ακανθού, τα ξεροτήανα παρασκευάζονταν την παραμονή Πρωτοχρονιάς και τοποθετούνταν στο τραπέζι με τα κόλλυβα του Άη Βασίλη για να τα ευλογήσει ο Άγιος (Κυπρή - Πρωτοπαπά 2003, 112-117). 

Στο χωριό Ακανθού παρασκεύαζαν ξεροτήανα την ημέρα του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου (25 Μαρτίου), ενώ στο χωριό Συγκράση την ημέρα της γιορτής των Αγ. Παύλου και Πέτρου (29 Ιουνίου). Ακόμα την ημέρα των Εισοδίων της Θεοτόκου παρασκεύαζαν ξεροτήανα μπατά (με προζύμι) που τηγανίζονταν σε φρέσκο ελαιόλαδο, αφού ήταν η εποχή παραγωγής ελαιολάδου. Άζυμα ξεροτήανα (δηλ. χωρίς προζύμι) παρασκεύαζαν την ημέρα της εορτής του Αγ. Νικολάου, που τηγανίζονταν σε μαυρόλαδο (μαύρο ελαιόλαδο) (Κυπρή - Πρωτοπαπά 2003, 228) .

Συμβολικές Χρήσεις

Επικρατούσε η πεποίθηση πως την ημέρα των Θεοφανείων, αν δεν έριχναν ξεροτήανα στο δώμα για τους καλικάντζαρους, τότε αυτοί θα κατέβαιναν από την καπνοδόχο και θα έσπαζαν το τηγάνι ή θα έφτυναν μέσα σε αυτό (Κυπρή - Πρωτοπαπά 2003, 112-117).

Όσες γυναίκες έκαναν ξεροτήανα για την Πρωτοχρονιά είχαν τη συνήθεια το πρωί της ημέρας της γιορτής να ρίχνουν απ' αυτά και στα βόδια τους μαζί με κόλλυβα που τους έριχναν από το σιτάρι που έβραζαν για τον άγιο Βασίλη. Πίστευαν ότι τα βόδια έπρεπε την ημέρα αυτή να φαν κι αυτά από τους κόπους τους (Κυπρή και Πρωτοπαπά 2007, 269).

Χρήση από Ηλικιακές Ομάδες

Ηλικιωμένοι, Θηλάζουσες, Παιδιά, Χειρωνάκτες

Συμπληρωματικές Πληροφορίες & Βιβλιογραφία

Χρονολογία

Συμπληρωματικά Στοιχεία

«Μιαν ημέραν πριχού τα Φώτα έρκετουν ο παπάς τζ̆ι έκαμνεν αγιασμόν. Ήτουν τα Κάλαντα. Εκάμναμεν ξεροτήανα τζ̆ι εσύρναμεν στην στέην για να φύουσιν οι σκαλαπούνταροι.
Τιτσίν, τιτσίν λουκάνικο
κομμάτιν ξεροτήανον
να φάμεν τζ̆αι να φύουμεν» (Μαυροκορδάτος 2003, 353).

Βιβλιογραφία

Γιαγκουλλής Κ. Γ. (2009), Θησαυρός Κυπριακής Διαλέκτου. Ερμηνευτικό, Ετυμολογικό, Φρασεολογικό και Ονοματολογικό Λεξικό της Μεσαιωνικής και Νεότερης Κυπριακής Διαλέκτου, Βιβλιοθήκη Κυπρίων Λαϊκών Ποιητών,70, Εκδόσεις Theopress, Λευκωσία.

Κυπρή Θ. Δ. (επιμ.) (1979 [2002²]), Υλικά διά την σύνταξιν ιστορικού λεξικού της κυπριακής διαλέκτου, Μέρος Α΄, Γλωσσάριον Γεωργίου Λουκά, Δημοσιεύματα του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών, XLI, Λευκωσία.

Κυπρή Θ. Δ. (επιμ.) (1983 [2003²]), Υλικά διά την σύνταξιν ιστορικού λεξικού της κυπριακής διαλέκτου, Μέρος Β΄, Γλωσσάριον Ξενοφώντος Π. Φαρμακίδου, Δημοσιεύματα του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών, IX, Λευκωσία. 

Κυπρή Θ. Δ. (επιμ.) (1989), Υλικά διά την σύνταξιν ιστορικού λεξικού της κυπριακής διαλέκτου, Μέρος Γ΄, Γλωσσάριον Ιωάννου Ερωτοκρίτου, Δημοσιεύματα του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών, XIV, Λευκωσία.

Κυπρή Θ. - Πρωτοπαπά Κ. Α. (2003), Παραδοσιακά ζυμώματα της Κύπρου. Η χρήση και η σημασία τους στην εθιμική ζωή, Δημοσιεύματα του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών, ΧVIII, Λευκωσία.

Κυπρή Θ. και Πρωτοπαπά Κ. (2007), «Κυπριακά παραδοσιακά ζυμώματα», Φούρνοι και παραδοσιακά ζυμώματα στη Θράκη, το Αιγαίο και την Κύπρο (Πρόγραμμα Θράκη-Αιγαίο-Κύπρος), Θήρα, 261-278.

Μαυροκορδάτος Γ. Ι. (2003), Δίκωμο: Το χθες και το σήμερα, Λευκωσία.

Πέτρου-Ποιητού Ε. (2013), Από πού κρατάει η σκούφια τους. Λέξεις και ιστορίες από τον κόσμο της γεύσης, Εκδόσεις Επιφανίου, Λευκωσία.


Πηγή φωτογραφίας:

«Ξεροτήανα» (Κυπρή και Πρωτοπαπά 2007, 270)

Ερευνητής / Καταχωρητής

Στάλω Λαζάρου, Δήμητρα Δημητρίου, Ελένη Χρίστου, Σάββας Πολυβίου, Αργυρώ Ξενοφώντος, Τόνια Ιωακείμ

Φωτογραφίες

Συνημμένα

Περισσότερα

Σχετικό Περιεχόμενο - Συνταγές

γαλατοπούρεκκον,το
Αγαπημένο σιροπιαστό γλυκό ταψιού, με φύλλα μπακλαβά και κρέμα στο κέντρο. Απαντάται επίσης και σε άλλες κουζίνες της Ανατολικής Μεσογείου, απ' όπου και υιοθετήθηκε στην Κύπρο στα νεότερα χρόνια.

Γερούθκια (γλυκόν του τηανιού)
Τα μικρά κομμάτια τηγανητής ζύμης σερβίρονται με χαρουπόμελο. Η συνταγή προέρχεται από την κατεχόμενη Βαρίσια της περιοχής Μόρφου (επαρχία Λευκωσίας).

Γλυτζιστά τζοιλανιώτικα
Το γλυκό αυτό φτιαχνόταν παλαιότερα σε αρραβώνες, αλλά και κατά τις Απόκριες. Εξακολουθεί να παρασκευάζεται μέχρι και σήμερα.

Καϊκανάς
Το είδος αυτό τηγανίτας, με βάση το αυγό, παρασκευαζόταν συχνά στα κυπριακά νοικοκυριά, αφού αποτελούσε εύκολο και χορταστικό επιδόρπιο. Συνηθιζόταν ιδιαίτερα στα χωριά της Πιτσιλιάς.

Καϊκανάς με αναρή
Η αναρή λιώνεται και προστίθεται μαζί με τα αυγά και το αλεύρι στο μείγμα του καϊκανά. Η συνταγή φτιάχνεται στο Όμοδος της ορεινής επαρχίας Λεμεσού και την Ποταμιά της επαρχίας Λευκωσίας.

Κατεΐφι
Δημοφιλές επιδόρπιο ανατολίτικης προέλευσης, που ενσωματώθηκε στην κυπριακή κουζίνα. Η συνταγή προέρχεται από τη Λεμεσό.

Λαλαγγούθκια Μαραθάσας
Στη Μαραθάσα τα λαλαγκούθκια, μαζί με τις λαδόπιττες, τα ξεροτήανα κ.ά., φτιάχνονταν κατά την έναρξη ή λήξη αγροτικών εργασιών, όπως το μάζεμα των ελιών, το κλάδεμα των αμπελιών και ο τρύγος.

Λαλαγκούθκια με αναρή
Παραδοσιακά, τα λαλαγκούθκια τα έφτιαχναν χωρίς γέμιση και τα σέρβιραν πασπαλισμένα με ζάχαρη, μέλι ή έψημα. Στη νεότερη αυτή συνταγή για λαλαγκούθκια δημιουργείται μια νέα εκδοχή του παραδοσιακού εδέσματος, με την προσθήκη γέμισης από αναρή.

λοκμάδες,οι
"Κόβουμε τους λουκουμάδες με ένα μικρό κουταλάκι και τους ρίχνουμε στο καυτό λάδι. Αφού ροδοκοκκινίσουν, τους βάζουμε να στραγγίσουν σε ένα τρυπητό και τους ρίχνουμε στο κρύο σιρόπι" (Προφ. μαρτυρία: Γεωργία Νεοκλέους, Κυπερούντα - Λεμεσός, στις Κουρρή και Λαζάρου 2007, αδημοσίευτα στοιχεία).

Ξεροτήανα
"Όταν ροδοκοκκινίσουν τα βγάζουμε με τρυπητή κουτάλα, για να στραγγίσει το λάδι. Τα βάζουμε σε πιατέλα και τους βάζουμε τη ζάχαρη. Μια άλλη προτίμηση είναι να τα βουτήξουμε μέσα στο μέλι ή στο έψημα." (Σωτηρούλα Κυριάκου, Κυπερούντα)

Ξεροτήανα ταραχτά
Ριζοκαρπασίτικη συνταγή. Τα ταραχτά ξεροτήανα σερβίρονται με ζάχαρη ή μέλι, ενώ προαιρετικά προστίθενται και σταφιδάκια.

Πισίες δερυνειώτικες
Παλαιότερα παρασκεύαζαν τις πισίες κυρίως όταν έσφαζαν τον οικόσιτο χοίρο, αφού τις τηγάνιζαν με το λίπος του. Τις πισίες τις έφτιαχναν επίσης σε γιορτές, καθώς ήταν ένα από τα βασικά παραδοσιακά γλυκά.

Πισίες παραλιμνίτικες
Οι παραλιμνίτικες πισίες φτιάχνονται με πατάτα στο μείγμα της ζύμης τους. Έχουν σχήμα μισοφέγγαρου και περιέχουν ζάχαρη και κανέλα.

Πισιήδες Κακοπετριάς
Το φύλλο της ζύμης καλύπτεται με αμύγδαλα και κανέλα, τυλίγεται σε ρολό και κόβεται σε κομμάτια. Αφού τηγανιστούν, οι πισιήδες μελώνονται σε σιρόπι μελιού.

Πιττούθκια (αυκιά της κάττας)
Οι πίτες παρασκευάζονται από τηγανητό χυλό που περιέχει αλεύρι και αυγά, και σερβίρονται με μέλι ή ζάχαρη. Η συνταγή απαντάται στον Αγρό της ορεινής επαρχίας Λεμεσού. Συνηθιζόταν κυρίως στα πανηγύρια.

Ππακλαβάς
Συνταγή για ένα γλυκό έδεσμα χαρακτηριστικό της ανατολίτικης κουζίνας, που αγαπιέται πολύ και στην Κύπρο.

σ̆άμισ̆η (σάμιση),τα
Η παρασκευή των σ̆άμισ̆η συνηθιζόταν κατά τα διάφορα πανηγύρια στο προαύλιο της εκκλησίας, έθιμο το οποίο συνεχίζεται μέχρι τις μέρες μας. Σ̆άμισ̆η προσφέρονταν επίσης σε γαμήλια τραπέζια.

Τηγανίτες με μέλι και παστά φρούτα
Στην πρωτότυπη αυτή συνταγή οι τηγανίτες, γλυκό της σύγχρονης διεθνούς κουζίνας, αποκτούν καθαρά τοπικό χαρακτήρα. Η γέμισή τους αποτελείται από αγνά υλικά της κυπριακής φύσης: σύκα παστά, σταφιδάκια, μέλι, χαρουπόμελο και αμύγδαλα.

Φιογκάκια
Εύκολο και ανέξοδο γλυκό, το οποίο έφτιαχναν οι γιαγιάδες στα εγγόνια τους ακόμη και από περίσσευμα ζυμαριού. Συνταγή από το Τραχώνι Κυθρέας.

Σχετικό Περιεχόμενο - Σχετική Βιβλιογραφία

Γιαγκουλλής Κ. Γ. (2009), Θησαυρός Κυπριακής Διαλέκτου. Ερμηνευτικό, Ετυμολογικό, Φρασεολογικό και Ονοματολογικό Λεξικό της Μεσαιωνικής και Νεότερης Κυπριακής Διαλέκτου, Βιβλιοθήκη Κυπρίων Λαϊκών Ποιητών,70, Εκδόσεις Theopress, Λευκωσία.

Κυπρή Θ. Δ. (επιμ.) (1979 [2002²]), Υλικά διά την σύνταξιν ιστορικού λεξικού της κυπριακής διαλέκτου, Μέρος Α΄, Γλωσσάριον Γεωργίου Λουκά, Δημοσιεύματα του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών, XLI, Λευκωσία.

Κυπρή Θ. Δ. (επιμ.) (1983 [2003²]), Υλικά διά την σύνταξιν ιστορικού λεξικού της κυπριακής διαλέκτου, Μέρος Β΄, Γλωσσάριον Ξενοφώντος Π. Φαρμακίδου, Δημοσιεύματα του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών, IX, Λευκωσία.

Κυπρή Θ. Δ. (επιμ.) (1989), Υλικά διά την σύνταξιν ιστορικού λεξικού της κυπριακής διαλέκτου, Μέρος Γ΄, Γλωσσάριον Ιωάννου Ερωτοκρίτου, Δημοσιεύματα του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών, XIV, Λευκωσία.

Κυπρή Θ. και Πρωτοπαπά Κ. (2007), «Κυπριακά παραδοσιακά ζυμώματα», Φούρνοι και παραδοσιακά ζυμώματα στη Θράκη, το Αιγαίο και την Κύπρο (Πρόγραμμα Θράκη-Αιγαίο-Κύπρος), Θήρα, 261-278.

Κυπρή Θ. - Πρωτοπαπά Κ. Α. (2003), Παραδοσιακά ζυμώματα της Κύπρου. Η χρήση και η σημασία τους στην εθιμική ζωή, Δημοσιεύματα του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών, ΧVIII, Λευκωσία.

Μαυροκορδάτος Γ. Ι. (2003), Δίκωμο: Το χθες και το σήμερα, Λευκωσία.

Πέτρου-Ποιητού Ε. (2013), Από πού κρατάει η σκούφια τους. Λέξεις και ιστορίες από τον κόσμο της γεύσης, Εκδόσεις Επιφανίου, Λευκωσία.

Σχετικό Περιεχόμενο - Τρόφιμα

Άι Βασίλης,ο
Ψωμί ή πίτα της Πρωτοχρονιάς.

λοκμάς,ο
Ο λουκουμάς.

Τρόφιμα

Παραδοσιακές Συνταγές

Σιτηρέσιο - Γεύματα

Χώροι Παραγωγής και Διάθεσης

Τεχνικές Παραγωγής

Παραδοσιακά Σκεύη και Εργαλεία

Βιβλιογραφία

Περιήγηση σε Μουσεία Τροφίμων, Λαϊκής Τέχνης & Αγροτικής Ζωής

Διαφημίσεις Τροφίμων

Εκπαιδευτικές Εφαρμογές

Ιστορία Κυπριακών Βιομηχανιών Τροφίμων

Τίτλος
ξεροτήανα,τα

Φωτογραφίες

Συνημμένα

Τίτλος ξεροτήανα,τα

Φωτογραφίες

Συνημμένα

Τίτλος
ξεροτήανα,τα