Αναζήτηση Τεκμηρίων

Τίτλος
Άι Βασίλης,ο

Ψωμί ή πίτα της Πρωτοχρονιάς.

«Το τραπέζιν του Άι Βασίλη» <br/> Πηγή: Κυπρή και Πρωτοπαπά 2007, 269

Ονομασία - Προέλευση
Λειτουργικός & Συμβολικός Ρόλος
Συμπληρωματικές Πληροφορίες & Βιβλιογραφία

Ονομασία - Προέλευση

Κυπριακή Ονομασία Τροφίμου

Ελληνική ονομασία - Περιγραφή

ψωμί ή πίτα της Πρωτοχρονιάς (βασιλόπιτα)

Η πίτα αυτή, όπως και οι γεννόπιττες των Χριστουγέννων, γίνεται με πολλή επιμέλεια και τέχνη. Η διακόσμηση στη βασιλόπιτα είναι συνήθως ένας μεγάλος σταυρός χαραγμένος από πάνω ή πρόσθετος από ζυμάρι ή ένα ανθρωπάκι από πάνω, ομοίωμα του Αγίου Βασιλείου, ή συνδυασμός του σταυρού με κύκλους και άλλα σχήματα (Κυπρή και Πρωτοπαπά 2007, 269).

Το ψωμί αυτό ήταν στρογγυλό και είχε έναν σταυρό που έφτανε στις τέσσερις άκρες. Στο μέσο του σταυρού τοποθετούνταν ένα στρογγυλό μικρό ψωμάκι. Ήταν πασπαλισμένο με σησάμι και στα ενδιάμεσα του σταυρού είχε διακόσμηση που γινόταν με την άκρη ενός πιρουνιού (Παρπέρη-Μούδουρου 2002, 13).

Γλωσσικές Παρατηρήσεις

Στην Κύπρο λέγεται και Βασίλης ή Άις Βασίλης. Στα χωριά της Πάφου τον Άι Βασίλη τον αποκαλούσαν βασιλοπούλλα (Κυπρή και Πρωτοπαπά 2007, 268).

Μέθοδος Εξασφάλισης

Άλλο

Μέθοδος Επεξεργασίας

Για τη παρασκευή του Άι Βασίλη ζύμωναν αλεύρι με μυρωδικά όπως κανέλα, μαστίχα, γαρύφαλλο (Κυπρή - Πρωτόπαπα 2003, 87).

Το ζύμωμα του Άι Βασίλη στο Ριζοκάρπασο περιγράφεται ως εξής: «Πρωί πρωί την άλλη μέρα (μετά το άσπρισμα του σησαμιού, 31 Δεκεμβρίου) η οικοκυρά ξυπνά για το ζύμωμα. Πριν αρχίσει όμως το ζύμωμα, πλένει το τριφτοσάνιον, πάνω στο οποίο θα γίνει το τρίψιμο του ζυμαριού και το πλάσιμο του Βασίλη και των άλλων κουλουριών. Ακόμη πλένει και τις απαραίτητες σταφίδες. Στη συνέχεια, βάζει στη φωτιά το τέντζερε με νερό, για να βράσει. Μέχρι να βράσει το νερό, αφού στο μεταξύ κόψει τα νύχια της, νεπογκοθεί, πλυθεί καλά και σκουφωθεί, για να μην πέσουν τρίχες από τα μαλλιά της στο ζυμάρι, κοσκινίζει με την τατσ̆ιάν μέσα στη σκάφη, την οποία έχει τοποθετήσει πάνω σε μια καρέκλα, που ακουμπά είτε στον στύλο είτε στον τοίχο του σπιτιού, το αλεύρι, το οποίο παίρνει με κόσκινο από τη σακούλα, όπου το είχε βάλει μετά το άλεσμα του σιταριού στην αλευρομηχανή. Χρησιμοποιεί αλεύρι σιταρένον ή χάσικο και σιμιάλλιν.
Μετά το κοσκίνισμα σπρώχνει το αλεύρι προς τα πίσω, αφήνοντας το μπροστά μέρος της σκάφης κενό, με την παλάμη δε του δεξιού της χεριού όρθια κάνει πάνω στο κοσκινισμένο αλεύρι το σημείο του σταυρού, λέγοντας ταυτόχρονα «Χριστός». Στο κοσκινισμένο αλεύρι μετά προσθέτει τις μυρω(δ)κιές (κανέλα κοπανισμένη, μαστίχι κοπανισμένο και λίγο γλυκάνισο· στο τέλος, βάζει και λίγο μέχλεπι). Μπροστά από το αλεύρι στο κενό μέρος της σκάφης τοποθετεί το προζύμι, που έχει κάμει από το βράδυ της προηγούμενης μέρας. Στο μεταξύ, εφόσον έχει βράσει το νερό, κατεβάζει από τη φωτιά το τέντζερε.
Ακολούθως, ρίχνει λίγο αλάτι σε μια κούπα, στην οποία χύνει λίγο χλιαρό νερό, που παίρνει από το τέντζερε με μια βαθουλή σιδερένια κουτάλα. Άμα το αλάτι διαλυθεί στο χλιαρό νερό, το ρίχνει στο μπροστά μέρος της σκάφης, όπου έχει τοποθετήσει το προζύμι. Εκεί ρίχνει ακόμα λίγο χλιαρό νερό, που παίρνει από το τέντζερε με τη βαθουλή σιδερένια κουτάλα. Αφού κάμει με την παλάμη του δεξιού της χεριού όρθια το σημείο του σταυρού πάνω από το προζύμι και πει «Χριστός», αρχίζει να το διαλύει. Άμα το διαλύσει, αφού σταυρώσει με την παλάμη του δεξιού της χεριού όρθια το αλεύρι και πει «Χριστός», αρχίζει να παίρνει λίγο λίγο αλεύρι και να το καταπιάννει, να ανακατεύει με το διαλυμένο προζύμι. 
Άμα καταπιάσει όλο το αλεύρι, αρχίζει το ζύμωμα. Το ζυμώνει γροττίζοντάς το (με τους γρόθους της) ρυθμικά (αριστερό-δεξί χέρι). Τα ζυμάρια, που τυχόν κολλούν στα πλευρά της σκάφης, καθώς και στα χέρια της, τα ξεκολλά και ρίχνει στην υπόλοιπη μάζα. Ρίχνει πάλι λίγο χλιαρό νερό και συνεχίζει να ζυμώνει γροττίζοντας. Το ζυμάρι το γυρίζει ακόμη μέσα στη σκάφη, για να ζυμωθεί καλά. Το γυρίζει και το γροττίζει, το ξαναγυρίζει και το ξαναγροττίζει. Παίρνει και την κάθε πλευρά της ζύμης και τη φέρει προς τα πάνω, κάθε φορά δε, που φέρει προς τα πάνω μια πλευρά, το ζυμάρι το γροττίζει. «Άμα πεταχτεί ’πό της σκάφηζ ζουμάριχ χαμαί, λέσιν εννά φάσιν τζ̆’ άλλοι ’πού τα ψουμιά τους».
Ακολούθως, κατακόβκει το ζυμάρι μέσα στη σκάφη, αφού δε βρέξει τα χέρια της στο χλιαρό νερό, που έχει σε κούπα δίπλα στη σκάφη, το γροττίζει. Το ζυμάρι το κατακόβκει και για δεύτερη φορά μέσα στη σκάφη. Βρέχει πάλι τα χέρια της στο χλιαρό νερό και γροττίζει και τρίβει ξανά το ζυμάρι, που έχει κόψει σε μικρά κομμάτια.
Στη συνέχεια, αφού σκεπάσει τη ζύμη με ρούχο καθαρό, κόβει με το μαχαίρι ένα κομμάτι από τη ζύμη, το τρίβει λόγο μέσα στη σκάφη και, ακολούθως, το τρίβει πάνω στο τριφτοσάνιον. Στο τριφτοσάνιον πρώτα το τρίβει και με τις δύο παλάμες. Μετά το τρίβει με τη μια της παλάμη και, στη συνέχεια, το τρίβει και πάλι με τις δύο της παλάμες. Μετά, το τρίβει με τη μια της παλάμη και, στη συνέχεια, το τρίβει και πάλι με τις δύο της παλάμες. Όταν το τρίβει με τη μια της παλάμη, με την άλλη της παλάμη ανοικτή (τα δάκτυλα αυτής είναι τεντωμένα) έχει το ένα άκρο του ζυμαριού ακίνητο. Κατά το τρίψιμο πάνω στο τριφτοσάνιον το ζυμάρι το γυρίζει και τρίβει από διάφορες πλευρές. Συνεχίζει να κόβει κομμάτι κομμάτι και να τρίβει με τον ίδιο τρόπο πάνω στο τριφτοσάνιον, μέχρι να τρίψει όλη τη ζύμη. Το κάθε κομμάτι, που τρίβει, το βάζει μέσα στη σκάφη ή το αφήνει στην άκρη του τριφτοσάνιου και το σκεπάζει με ρούχο.
Άμα τρίψει όλο το ζυμάρι, παίρνει ένα ένα τα τριμμένα κομμάτια και τα κατακόβκει με τα χέρια της μέσα στη σκάφη, αφού δε βρέξει τα χέρια της στο χλιαρό νερό, που έχει σε κούππαν δίπλα στη σκάφη (όταν βρέχει τα χέρια της, το ζυμάρι μαλαθκιανίσκει), τα γροττίζει και τρίβει λίγο. Μέσα στη σκάφη το ζυμάρι το γυρίζει ακόμη. Στη συνέχεια, αφού με την παλάμη του δεξιού της χεριού σταυρώσει τη ζύμη και πει «Χριστός», κόβει κομμάτι κομμάτι με το μαχαίρι και το τρίβει, όπως προηγούμενα, για δεύτερη φορά πάνω στο τριφτοσάνιον. Άμα τρίψει όλο το ζυμάρι, παίρνει ένα ένα τα τριμμένα κομμάτια και τα κατακόβκει μέσα στη σκάφη για δεύτερη φορά. Βρέχει πάλι τα χέρια της στο χλιαρό νερό και γροττίζει τα κομματάκια της ζύμης, που τρίβει και λίγο. Ακολούθως, αφού σταυρώσει τη ζύμη με την παλάμη του δεξιού της χεριού και πει «Χριστός», με το μαχαίρι κόβει για τρίτη φορά κομμάτι κομμάτι ζυμάρι και το τρίβει πάνω στο τριφτοσάνιον, όπως την πρώτη και τη δεύτερη φορά.
Τα τριμμένα πάνω στο τριφτασάνιον κομμάτια τα κατακόβκει μέσα στη σκάφη και για τρίτη φορά. Αφού βρέξει πάλι τα χέρια της στο χλιαρό νερό, γροττίζει τα κομμάτια. Το ζυμάρι μέσα στη σκάφη το γυρίζει απ’ όλες τις πλευρές και συνεχίζει να το γροττίζει για τελευταία πια φορά. Το ζυμάρι είναι έτσι έτοιμο. «Τρία τριψίματα πά’ στο τριφτοσάνιον έγ’ καλά». Τελειώνοντας το ζύμωμα σταυρώνει με την παλάμη του δεξιού της χεριού όρθια το ζυμάρι και λέγει «Χριστός». Τη ζύμη σκεπάζει μετά με ρούχο και ετοιμάζεται για το πλάσιμο του Βασίλη, καθώς και των άλλων κουλουριών» (Ταουσιάνης 2008, 26, 31-32).

Λειτουργικός & Συμβολικός Ρόλος

Διατροφική Αξία και Σημασία στη Διατροφή των Κυπρίων

Στην πίτα δεν παρέλειπαν να βάζουν ένα κέρμα, που θα αναδείκνυε τον τυχερό της χρονιάς.

Εορταστικές Περιστάσεις

Σε όλα τα χωριά της Κύπρου, την παραμονή της Πρωτοχρονιάς συναντάμε το έθιμο του στολίσματος του τραπεζιού για την υποδοχή του Άι Βασίλη. Στο τραπέζι τοποθετούσαν τον Άι Βασίλη, κόλλυβα και φαγητό για να τα ευλογήσει ο Άγιος (Κυπρή - Πρωτόπαπα 2003, 106).

Το κόψιμο της βασιλόπιτας, για να βρεθεί ο τυχερός του σπιτιού, παραδοσιακά γίνεται το πρωί μετά τη λειτουργία, όταν συγκεντρώνεται η οικογένεια στο τραπέζι. Το πρώτο κομμάτι πάντοτε κόβεται για τον Χριστό ή τον Άγιο Βασίλειο, μετά για το σπίτι, για τον νοικοκύρη και μετά για τα άλλα πρόσωπα του σπιτιού (Κυπρή και Πρωτοπαπά 2007, 268).

Η βασιλόπιτα είναι ένα σπιτολατρικό έθιμο της Πρωτοχρονιάς. Η βασιλόπιτα δεν είναι γλύκισμα, όπως μπορεί να συμβαίνει στις αστικές κοινωνίες, αλλά ψωμί μεγαλύτερο από το κανονικό με ζυμάρι σφιχτό των κουλουριών, πασπαλισμένο με σησάμι. Έχει διάφορα σχήματα πάνω και συνήθως τη μορφή του Άι Βασίλη ή έναν σταυρό στη μέση με την καινούργια χρονολογία κι αλλού άλλα στολίδια τα λεγόμενα «γράμματα», που συμβολίζουν την καλύβα του βοσκού κ.λπ. Μέσα έβαζαν νόμισμα. Πιο παλιά κατασκευαζόταν μαζί με τα ψωμιά και τα κουλούρια των Χριστουγέννων και φυλαγόταν για να ευλογηθεί μαζί με τ’ άλλα αγαθά. Αλλού πλάθουν δύο βασιλόπιττες «πίττα απουσπερνή» και «πίττα πουρνιάτικη». Κόβεται μετά τη Θεία Λειτουργία από τον πιο ηλικιωμένο της οικογένειας, με την παρουσία και των υπόλοιπων μελών. Κόβοντας ονοματίζουμε «τούτο έν’ για τον Θεόν», «τούτον  έν’ για το σπίτιν», «τούτον έν’ για τον φτωχόν» και ακολουθούν τα μερίδια του οικοδεσπότη, της οικοδέσποινας και των παιδιών. Στο κόψιμο για τα παιδιά συνήθως ξεκινούμε από το πιο μικρό και δεν παραλείπουμε να κόψουμε για όσους λείπουν στο εξωτερικό (Κυπριανού 1989, 53). 

«Την παραμονή ψήνονται κόλλυβα για τον Άη Βασίλη που η μνήμη του γιορτάζεται την επομένη, δηλαδή την πρώτη του Γεννάρη. Οι νοικοκυρές γεμίζουν με τα κόλλυβα αυτά ένα πιάτο στολίζοντάς το. Κάνουν με σησάμι σχήμα σταυρού και βάζουν στα χωρίσματα που κάνει ο σταυρός αμυγδαλόψυχα, ρώγες ροδιού, σταφίδες, σησάμι. Από πάνω βάζουν ένα χριστόψωμο έχοντας στην απάνω πλευρά του το σχήμα του σταυρού, που ψήνουν με τα χριστόψωμα την παραμονή των Χριστουγέννων και που το λένε «βασιλόπηττα». Στην βασιλόπηττα συνηθίζουν να κρύβουν ένα νόμισμα, αργυρό, χρυσό, χάλκινο, κατά δύναμη και θέληση. Το πιάτο με τα κόλλυβα και την βασιλόπηττα τα λένε «Βασίλη» και του ανάβουν ένα κερί. Του βάζουν κλωνάρια ελιάς και από τα γεωργικά τους προϊόντα που παράγουν ή επιθυμούν να έχουν π.χ. λάδι, κρασί κ.ά για τον Άη Βασίλη, που θα τους φέρει τα δώρα του, να τα ευλογήσει. Την Πρωτοχρονιά, όταν γυρίσουν στο σπίτι από την εκκλησία, στρώνεται το τραπέζι με φαγητά που η νοικοκυρά τα έχει ήδη ετοιμασμένα από πριν. Τρώνε την σούπα και ακολουθούν τα διάφορα φαγητά. Στο τέλος, ο νοικοκύρης του σπιτιού κόβει την βασιλόπηττα σε τόσες φέτες όσα είναι τα μέλη της οικογένειας. Όποιος βρει το νόμισμα στην δική του φέτα θεωρείται ο τυχερός της χρονιάς και του ανήκει. Την βασιλόπηττα στα Πιτσιλλιώτικα χωριά την κόβει ο παπάς του χωριού σε κάθε σπίτι, όχι όμως την Πρωτοχρονιά, αλλά την ημέρα των Καλάντων, παραμονή των Θεοφανείων, στις 5 του Γεννάρη. Και την παραμονή του Άη Βασιλείου αντί κόλλυβα όπως αναφέραμε βάζουν σιτάρι άψητο στο πιάτο. Το σιτάρι αυτό το ψήνουν κόλλυβα την παραμονή των Θεοφανείων» (Εξαδάκτυλος 1985, 16-18).       

Οι Μαρωνίτες έκοβαν τη Βασιλόπιτα τη νύχτα της 31ης του Δεκέβρη. Την έκοβε ο νοικοκύρης. Έπαιρνε εκείνος το πρώτο τεμάχιο, μετά έπαιρνε η μητέρα και μετά τα παιδιά και οι παρευρισκόμενοι. Τυχερός ήταν εκείνος που έβρισκε το κέρμα. Η σκηνή ήταν όμορφη. Τα παιδιά έκοβαν το κομμάτι τους βιαστικά για να βρουν το κέρμα και να τους χειροκροτήσουν. Επίσης, τη νύχτα αυτή οι νοικοκυρές έφτιαχναν τα κόλλυβα. Τους έβαζαν σησάμι, σταφίδες και σπόρους ροδιού. Κόλλυβα έβαζαν και στις αγελάδες - βόδια, για να φάνε κάτι από τον κόπο τους (Φραγκίσκου 1989, 220-221).           

Στο Παλαίκυθρο, την παραμονή της πρωτοχρονιάς, η νοικοκυρά έψηνε τη βασιλόπιττα και τα κόλλυφα. Η βασιλόπιττα ήταν ένα σησαμένο ψωμί όπου η νοικοκυρά σχημάτιζε με ζυμάρι τη μορφή του Αγίου Βασιλείου. Από τα κόλλυβα ετοίμαζε ένα πιάτο για τον Άγιο, για να τα ευλογήσει και να γευθεί όταν το βράδυ θα επισκέπτετο το σπίτι. Την άλλη μέρα αυτά τα κόλλυβα τα έριχναν στις όρνιθες να φάνε για να γεννούν πολλά αβγά. Ένα μέρος από τα κόλλυβα έβαζαν στο άχυρο των βοδιών, τα κούτσ̆ιζαν τα μεσάνυχτα, οπότε πίστευαν ότι αυτά τρώγοντας το ψημένο σιτάρι μιλούσαν και έλεγαν «τρώμεν τζ̆’ εμείς ’πού τους κόπους μας». Μετά το δείπνον η νοικοκυρά καθαρόστρωνε το τραπέζι όπου τοποθετούσε τα κόλλυβα, τη βασιλόπιττα, φαγητό και κρασί για να τα ευλογήσει και να γευθεί ο άγιος κατά την επίσκεψή του τα μεσάνυχτα, οπότε άφηνε και τα δώρα του για τα μικρά παιδιά. Στο τραπέζι ο νοικοκύρης άφηνε το πορτοφόλι του για να το ευλογήσει και κείνο ο άγιος (Κυπριανού 1992, 12).           

«Την παραμονή της πρωτοχρονιάς οι νοικοκυρές βράζουν σιτάρι και φτιάχνουν κόλλυβα. Από τα κόλλυβα αυτά τρώγουν τα μέλη της οικογένειας και ετοιμάζεται και το δείπνο του Αϊ- Βασίλη. Τα κόλλυβα του Αγίου τα βάζουν σε ένα πιάτο και από πάνω τους τοποθετούν τη βασιλόπιτα, μ’ ένα αναμμένο κερί, ένα ποτήρι κρασί, καθώς και το πορτοφόλι του νοικοκύρη. Ο Αϊ- Βασίλης το βράδυ θα επισκεφτεί το σπίτι, θα φάει και θα πιει και θα ρίξει το άγιο του βλέμμα και την ευλογία του σ’ ολόκληρο το σπίτι. Έτσι το ψωμί και το κρασί, ο άρτος και ο οίνος της θείας προσφοράς, ποτέ δε θα λείψουν από το σπίτι και το πορτοφόλι ποτέ δε θ’αδειάσει. Τη βασιλόπιτα οι άνθρωποι θα την μοιραστούν με τα ζώα, που θα γευτούν και από τα αγιασμένα κόλλυβα, ανακατεμένα με άχυρα, για να φαν και αυτά από τα δουλεμένα τους. Η βασιλόπιτα που ευλόγησε ο Αϊ-Βασίλης το βράδυ, την κόβουν την πρωτοχρονιά, όταν θα γυρίσουν από την εκκλησία. Την κόβει ο νοικοκύρης όρθιος στο τραπέζι, όπου συγκεντρώνεται όλη η οικογένεια. Προτού την κόψει, τη σταυρώνει με μαχαίρι και την κόβει «σε τόσα κουράδκια». Το πρώτο κομμάτι ανήκει στο Χριστό, το δεύτερο στην Παναγία (ή στον Άγιο Βασίλη), το επόμενο στα παιδιά (ξεκινώντας από το μεγαλύτερο), το προτελευταίο στη νοικοκυρά και το τελευταίο στο νοικοκύρη. «Τούτον έν’ του νοικοτζ̆ύρη, πόν’ ο στύλλος του σπιτιού, τούτον της νοικοτζ̆υράς, πόν’ ο λύχνος του σπιτιού». Εκείνος που θα βρει το νόμισμα της βασιλόπιτας, που συμβολίζει το άγιο ψωμί της οικογένειας, θεωρείται και ο τυχερός της οικογένειας για όλη τη χρονιά» (Γιαγκουλλής 2008, 223-224).

Συμβολικές Χρήσεις

Το ψωμί ήταν το σώμα του Άι Βασίλη, ο σταυρός υποδήλωνε τα χέρια και τα πόδια του και το σφαιρικό ζυμάρι στο κέντρο το κεφάλι του. Το στόλισμα με το πιρούνι ήταν τα γένια του Άι Βασίλη (Παρπέρη-Μούδουρου 2002, 13).

Χρήση από Ηλικιακές Ομάδες

Συμπληρωματικές Πληροφορίες & Βιβλιογραφία

Χρονολογία

Συμπληρωματικά Στοιχεία

Ένα παγκύπριο έθιμο την παλιά εποχή ήταν να βάλουν από τη νύχτα σ’ ένα τραπέζι τη βασιλόπιτα με ένα κερί, ένα πιάτο κόλλυβα, μια μπουκάλα κρασί με ένα ποτήρι, κάποτε και φαγητό, το πουγγί τους, να φάει, να πιει ο Άγιος Βασίλης και να ευλογήσει και το πουγγί. Αυτό ήταν το τραπέζιν τ' Άι Βασίλη. Πολλοί θυμούνται ότι στα παλιά χρόνια τη νύχτα έβαζαν τη βασιλόπιτα με το κερί και τα άλλα πάνω στο σωρό του σιταριού, για να ευλογηθεί από τον άγιο το σιτάρι τους. Σε άλλα χωριά, που η κύρια παραγωγή τους ήταν λάδι, την έβαζαν πάνω στο δοχείο με το λάδι, ή, αν ήταν κρασί, πάνω στο δοχείο με το κρασί, για να ευλογηθούν κι αυτά. Σύμφωνα με μαρτυρίες από διάφορα χωριά, στο πανέρι που ήταν η βασιλόπιτα έπρεπε να βάλουν και ένα κλαδί ελιάς, όπως συνηθίζουν σε μερικά χωριά να βάζουν και στις πόρτες τους και στα παράθυρα τους τη νύχτα που θα αλλάξει ο χρόνος. Είναι γνωστό από την αρχαιότητα ότι υπήρχε η αντίληψη ότι το κλαδί από ένα αειθαλές δέντρο είχε μεγάλη ζωτική δύναμη που μπορούσε να τη μεταδώσει και στους ανθρώπους.  Σε μερικά χωριά, όπως την Ακάνθου, το Λευκόνοικο, την Περιστερωνοπηγή, τη Γύψου κ.ά., την παραμονή της Πρωτοχρονιάς ζύμωναν και ξεροτήανα, για να βάλουν τη νύχτα στο τραπέζι του Αγίου Βασίλη, να φάει ο άγιος και να ευλογήσει το σπίτι (Κυπρή και Πρωτοπαπά 2007, 268-269).

Τη νύχτα του Αγίου Βασιλείου κάθε νοικοκυρά έπρεπε να ετοιμάσει τον «Βασίλην». Για τον «Βασίλην», 15 ημέρες πριν την γιορτή, έβαζαν μέσα σε πινάκιο σπόρους σιτηρών, τους οποίους ράντιζαν τακτικά για να βλαστήσουν. Τη νύχτα του Αγίου Βασιλείου έβαζαν τον «Βασίλην» που κατασκεύασαν πάνω στο τραπέζι, στο οποίο τοποθετούσαν και καντήλα αναμμένη και δοχεία κρασιού και λαδιού, γλυκύσματα, κόλλυβα κ.λπ. Σε μερικά χωριά της Κύπρου για τον Βασίλην τους σπόρους δεν τους έβαζαν σε πινάκιο, αλλά τους σκόρπιζαν πάνω σε θυμάρι με το οποίο σκέπαζαν το στόμιο της στάμνας, η οποία περιείχε πόσιμο νερό για την οικογένεια. Οι σπόροι φυτρώνουν από την υγρασία και από τη βλάστησή τους συμπέραιναν μαντεία για το νέο έτος. Σήμερα κατασκευάζουν βασιλόπιτταν, μεγάλο δηλαδή άρτο, πάνω στην οποία χαράσσουν περίγραμμα ανδρός, τον Βασίλην. Τη νύχτα του Αγίου Βασιλείου βάζουν μπροστά της σπόρους σιτηρών και το πουγγί του νοικοκύρη, ώστε να έρθει ο Βασίλης να φάει και να τα ευλογήσει (Παπαχαραλάμπους 1948, 34).

Βιβλιογραφία

Γιαγκουλλής Κ. Γ. (2008), Κυπριακά ήθη και έθιμα του κύκλου της ανθρώπινης ζωής, του εορτολογίου και των μηνών με στοιχεία γεωργικής λαογραφίας (Βιβλιοθήκη Κυπρίων Λαϊκών Ποιητών αρ. 67), Θεοπρες Λτδ., Λευκωσία. 

Εξαδάκτυλος Χ. (1985), «Ο Γεννάρης στην Κυπριακή Λαογραφία», Πρακτικά του Πρώτου Συμποσίου Κυπριακής Λαογραφίας (Λεμεσός, 20-25 Μαΐου 1978), Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών - Μορφωτική Υπηρεσία Υπουργείου Παιδείας, Λευκωσία, 15-23.

Κυπριανού Π. Χ. (1992), Λαογραφικά του Παλαίκυθρου, Λευκωσία.

Κυπριανού Χ. Στ. (1989), «Λατρευτικά έθιμα του χειμώνα», Κυπριακαί Σπουδαί ΝΑ΄ (1987), 49-54.

Κυπρή Θ. - Πρωτοπαπά Κ. Α. (2003), Παραδοσιακά ζυμώματα της Κύπρου. Η χρήση και η σημασία τους στην εθιμική ζωή, Δημοσιεύματα του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών, ΧVIII, Λευκωσία.

Κυπρή Θ. και Πρωτοπαπά Κ. (2007), «Κυπριακά παραδοσιακά ζυμώματα», Φούρνοι και παραδοσιακά ζυμώματα στη Θράκη, το Αιγαίο και την Κύπρο (Πρόγραμμα Θράκη-Αιγαίο-Κύπρος), Θήρα, 261-278.

Παπαχαραλάμπους Γ. Χ. (1948), «Πρόκλησις μαντικών ονείρων και λατρεία του Αδώνιδος εν Κύπρω», Κυπριακαί Σπουδαί Ι΄ (1946), 25-35.

Παρπέρη-Μούδουρου Α. (2002), Μιτσερό, Λευκωσία.

Ταουσιάνης Χ. (2008), Λαογραφικά σύμμεικτα Ριζοκαρπάσου. Αναφορές και σε άλλα μέρη της Κύπρου και του ευρύτερου Ελληνισμού, Λευκωσία.

Φραγκίσκου Α. (1989), Ιστορία και λαογραφία Μαρωνιτών Κύπρου, Λευκωσία.


Πηγή φωτογραφίας: 

«Το τραπέζιν του Άι Βασίλη» (Κυπρή και Πρωτοπαπά 2007, 269)

Ερευνητής / Καταχωρητής

Δήμητρα Δημητρίου, Τόνια Ιωακείμ, Ήβη Μιχαήλ, Ελένη Χρίστου / Πετρούλα Χατζηττοφή, Αργυρώ Ξενοφώντος

Φωτογραφίες

Συνημμένα

Περισσότερα

Σχετικό Περιεχόμενο - Σιτηρέσιο

Παραμονή Πρωτοχρονιάς

Σήκωσες (Μιτσερό)

Ψωμί: Το βασικότερο είδος διατροφής

Ψωμίον, το
ψωμίον, ψωμίν, ψουμίν, άρτος

Σχετικό Περιεχόμενο - Σκεύη - εργαλεία

Θκιαρτοσάνιδο, το
Σανίδι όπου πλάθουν ψωμιά, κουλούρια και άλλα αρτοποιήματα

Σχετικό Περιεχόμενο - Συνταγές

Βασιλόπιττα ή βασιλοπούλλα
"...κόβεις το ζυμάρι και πάνω στην σανιδιά του δίνεις ένα στρογγυλό σχήμα. Στο σημείο αυτό προσθέτεις το φλουρί το οποίο τυλίγεις σε βρεγμένη ψαρόκολλα για να μην βγει άγιωμα στη ζύμη σου." (Φλουρού Παρπούνα, Λύση Αμμοχώστου)

Γεννόπιττες
Παραδοσιακά, μεγάλα ψωμιά των Χριστουγέννων. Οι γεννόπιττες διακοσμούνταν συνήθως με σταφίδες ή με διάφορα "πλουμιά" (σχέδια, μοτίβα). Χαρακτηριστικότερο "πλουμί" ήταν ο σταυρός, καμωμένος από λωρίδες ζυμαριού.

Κούμουλλα
Τα κούμουλλα φτιάχνονταν σε διάφορες εορταστικές περιστάσεις, όπως τα Χριστούγεννα και οι ονομαστικές εορτές. Σε ορισμένες περιοχές προσφέρονταν για το κάλεσμα στο γάμο, ενώ συνδέονταν κατεξοχήν με τα έθιμα της γέννησης, αφού παρασκευάζονταν για να προσφερθούν ως κεραστικό για το νεογέννητο.

Ξεροτήανα
"Όταν ροδοκοκκινίσουν τα βγάζουμε με τρυπητή κουτάλα, για να στραγγίσει το λάδι. Τα βάζουμε σε πιατέλα και τους βάζουμε τη ζάχαρη. Μια άλλη προτίμηση είναι να τα βουτήξουμε μέσα στο μέλι ή στο έψημα." (Σωτηρούλα Κυριάκου, Κυπερούντα)

Ξεροτήανα ταραχτά
Ριζοκαρπασίτικη συνταγή. Τα ταραχτά ξεροτήανα σερβίρονται με ζάχαρη ή μέλι, ενώ προαιρετικά προστίθενται και σταφιδάκια.

σησαμωτά,τα
Τα αρτοπαρασκευάσματα αυτά συνηθίζονταν σε όλα τα χωριά της Κύπρου. Φτιάχνονταν ιδιαίτερα τα Χριστούγεννα και το Πάσχα.

Ψωμί κριθαρένιο
Σε περίπτωση που μια οικογένεια δεν είχε σιτάρι, έπαιρνε τους καρπούς του κριθαριού και παρασκεύαζε αλεύρι, το οποίο χρησιμοποιούσε για να φτιάξει ψωμιά.

Ψωμί με προζύμι
Για την ετοιμασία του προζυμιού χρησιμοποιείται ο Αγιασμός του Τιμίου Σταυρού που γίνεται στις 14 Σεπτεμβρίου. Με το Αγίασμα αυτό και λίγο αλεύρι φτιάχνεται μέρος του προζυμιού, το οποίο είναι έτοιμο εννιά μέρες μετά και διατηρείται ολόχρονα για την παρασκευή ψωμιών και άλλων ζυμωμάτων.

Ψωμί σιταρένιο
"... σιγά σιγά παίρνουμε όλο το αλεύρι προσθέτοντας το νερό, όταν χρειάζεται, και το ζυμώνουμε καλά. Όταν το ζυμώσουμε, το σκεπάζουμε για λίγο να ξεκουραστεί." (Σωτήρα Κυριάκου, Κυπερούντα)

Σχετικό Περιεχόμενο - Σχετική Βιβλιογραφία

Γιαγκουλλής Κ. Γ. (2008), Κυπριακά ήθη και έθιμα του κύκλου της ανθρώπινης ζωής, του εορτολογίου και των μηνών με στοιχεία γεωργικής λαογραφίας (Βιβλιοθήκη Κυπρίων Λαϊκών Ποιητών αρ. 67), Θεοπρες Λτδ., Λευκωσία.

Εξαδάκτυλος Χ. (1985), «Ο Γεννάρης στην Κυπριακή Λαογραφία», Πρακτικά του Πρώτου Συμποσίου Κυπριακής Λαογραφίας (Λεμεσός, 20-25 Μαΐου 1978), Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών - Μορφωτική Υπηρεσία Υπουργείου Παιδείας, Λευκωσία, 15-23.

Κυπρή Θ. και Πρωτοπαπά Κ. (2007), «Κυπριακά παραδοσιακά ζυμώματα», Φούρνοι και παραδοσιακά ζυμώματα στη Θράκη, το Αιγαίο και την Κύπρο (Πρόγραμμα Θράκη-Αιγαίο-Κύπρος), Θήρα, 261-278.

Κυπρή Θ. - Πρωτοπαπά Κ. Α. (2003), Παραδοσιακά ζυμώματα της Κύπρου. Η χρήση και η σημασία τους στην εθιμική ζωή, Δημοσιεύματα του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών, ΧVIII, Λευκωσία.

Κυπριανού Χ. Στ. (1989), «Λατρευτικά έθιμα του χειμώνα», Κυπριακαί Σπουδαί ΝΑ΄ (1987), 49-54.

Παπαχαραλάμπους Γ. Χ. (1948), «Πρόκλησις μαντικών ονείρων και λατρεία του Αδώνιδος εν Κύπρω», Κυπριακαί Σπουδαί Ι΄ (1946), 25-35.

Παρπέρη-Μούδουρου Α. (2002), Μιτσερό, Λευκωσία.

Ταουσιάνης Χ. (2008), Λαογραφικά σύμμεικτα Ριζοκαρπάσου. Αναφορές και σε άλλα μέρη της Κύπρου και του ευρύτερου Ελληνισμού, Λευκωσία.

Φραγκίσκου Α. (1989), Ιστορία και λαογραφία Μαρωνιτών Κύπρου, Λευκωσία.

Σχετικό Περιεχόμενο - Τεχνικές παρασκευής τροφίμων

Διαδικασία παραγωγής ψωμιού
Περιγράφεται η διαδικασία παραγωγής ψωμιού, άλεσμα σιταριού, προζύμι, ζύμωμα, φούρνισμα, διάφορα είδη ψωμιών κ.λ.π.

Κτηνοτροφία και γεωργικές εργασίες στο Μιτσερό κατά την Τουρκοκρατία
Αναφορά στην παρασκευή διαφόρων ειδών γαλακτομικών προϊόντων, στην διαδικασία παρασκευής τους, στ&...

Σχετικό Περιεχόμενο - Τρόφιμα

άρτος,ο - αφράντα,η
Οι άρτοι παρασκευάζονταν σε ειδικές περιπτώσεις όπως στις εορτές Αγιών, τα Χριστούγεννα, το Πάσχα, στους γάμους και τα μνημόσυνα ως προσφορά στην εκκλησία.

Δημητριακά και ψωμιά κατά τον 18ον αι.
"Περί των της τροφής", αναφορά του Αρχιμ. Κυπριανού (1788) στο βιβλίο του "Ιστορία Χρονολογική της Νήσου Κύπρου" στα είδη των δημητριακών που καλλιεργούντο και καταναλώνονταν τον 18ον αιώνα.

Έθιμα Χριστουγέννων και Πρωτοχρονιάς στο Μιτσερό

Είδη ψωμιών τον 19ον αι. (Ψωμιά, ποξαμάτια, γλυσταριές, τα αρκατένα, τριμυθόπιττες, παννυχίδες)
Mας έτυχε να φτάσουμε σ’ ένα χωριό πολύ αργά τη νύχτα, απρόοπτα και πεινασμένοι, και να υποδεχτούν πολύ φιλόξενα αλλά να μην υπάρχει τίποτα στο σπίτι, ούτε ένα κομμάτι ψωμί, ούτε καν λίγο αλεύρι. Tότε έμπαινε σε ενέργεια το χειρομύλι. Kαι τι ευχαρίστηση νιώθαμε, όταν οι γυναίκες μας έφερναν τα ψωμιά από το αλεύρι του χειρομύλου, που τα τρώγαμε ζεστά αλείφοντάς τα με βούτυρο ... Ohnefalsch-Richter (1900, σελ.96)

Καλλιέργειες και κτηνοτροφία στο Μιτσερό
Καλλιέργειες και κτηνοτροφία στο Μιτσερό τον 20ον αι.Γίνεται επίσης αναφορά στο σεισμό του 1735 και την καταστροφή του Μιτσερού. Ελένη Χρίστου

Κρίθινο Ψωμί

Μάγνενα ή Πομάγνενα ψωμιά

Μουφλεττία (άσπρα ψωμιά)

ξεροτήανα,τα
Οι λουκουμάδες.

Σήκωσες (Μιτσερό)

σησαμωτά,τα
Αρτοποιήματα με σησάμι: ψωμί, κουλούρια.

Σιμιγδαλένιο ψωμί

ψουμίν,το
Οι γυναίκες έπρεπε να σηκωθούν την αυγή για να ετοιμάσουν το μπούκκωμαν, πού ήταν συνήθως ψουμίν και χαλλούμιν ή ελιές με κρομμύδιν. Βασικά το μπούκκωμαν ήταν μπόλικο ψωμί. Γι' αυτό έλεγαν:Μπούκκωμαν του χωρκάτηένα ψουμίν τζι' ένα κομμάτιν (Χατζηϊωάννου 1994, 223). Επιπλέον γνωστή είναι η λαϊκή ρήση:"Το ψουμίν έν’ συντροφκιά" (Άππιος 1999, 14).

Ψωμί από σιτάρι, διαδικασία παρασκευής

Ψωμίον, το
ψωμίον, ψωμίν, ψουμίν, άρτος

Σχετικό Περιεχόμενο - Χώροι Παραγωγής - Διάθεσης

Φούρνοι σε πανηγύρια
Φούρνοι για οφτό και ψωμί. Ειδική χρήση στο πανηγύρι Αγίου Αναστασίου

Τρόφιμα

Παραδοσιακές Συνταγές

Σιτηρέσιο - Γεύματα

Χώροι Παραγωγής και Διάθεσης

Τεχνικές Παραγωγής

Παραδοσιακά Σκεύη και Εργαλεία

Βιβλιογραφία

Περιήγηση σε Μουσεία Τροφίμων, Λαϊκής Τέχνης & Αγροτικής Ζωής

Διαφημίσεις Τροφίμων

Εκπαιδευτικές Εφαρμογές

Ιστορία Κυπριακών Βιομηχανιών Τροφίμων

Τίτλος
Άι Βασίλης,ο

Φωτογραφίες

Συνημμένα

Τίτλος Άι Βασίλης,ο

Φωτογραφίες

Συνημμένα

Τίτλος
Άι Βασίλης,ο