Αναζήτηση Τεκμηρίων

Τίτλος
σιτάρι,το

Η καλλιέργεια και η χρήση του σιταριού μεταφέρθηκε στη Κύπρο από τη Μέση Ανατολή την εποχή το χαλκού. Η σημαντικότητα του σιταριού φαίνεται από τη φράση που χρησιμοποιούσαν οι Κύπριοι « Όταν γεωρκήση η Μεσαρκά [Μεσαορία,η = η μεγαλύτερη πεδιάδα της Κυπριακής Δημοκρατίας, ανάμεσα στα όρη Τρόοδος και Πενταδάκτυλος], χορταίνουν μανάδες και παιδιά, και όταν γεωρκήση η Πήλα πεθανίσκουν που την πείνα».

Ονομασία - Προέλευση
Λειτουργικός & Συμβολικός Ρόλος
Συμπληρωματικές Πληροφορίες & Βιβλιογραφία

Ονομασία - Προέλευση

Κυπριακή Ονομασία Τροφίμου

Ελληνική ονομασία - Περιγραφή

σιτάρι, σίτος

Στην Κύπρο υπήρχαν οι εξής ποικιλίες σιταριού: 1) τριπολίτης, 2) βρουλλιάς, 3) ψαθκιάς, ψαθάς, ψαχάς, κότσ̆ινον, κοτσ̆ίνιν ή κοτσ̆ινοσίταρον, 4) τζ̆υπερούντα, 5) εφτακούτσουλλον, 6) μαυροθέριν, 7) σκαλαβάτης, 8) μουσκόικον ή ασπροσίταρον, 9) καμπούρικο ή καμπούρης, 10) το σαῒπιν (Παπαχαραλάμπους 1965, 207).

Γλωσσικές Παρατηρήσεις

Επιστημονική ονομασία: Triticum vulgare ή Triticum satirum (Τρίτικουμ το κοινό), της οικογένειας Graminae (Αγροστώδη) (Κυπριανού 2003, 65)

Μέθοδος Εξασφάλισης

Συστηματική καλλιέργεια

Μέθοδος Επεξεργασίας

Η διαδικασία του θερισμού γινόταν τον Ιούνιο, που γι’ αυτό ήταν γνωστός και ως «θεριστής», ενώ ο Ιούλιος ως «αλωνάρης». Ο θερισμός γινόταν με δρεπάνι και ήταν μια επίπονη εργασία, που απαιτούσε τη βοήθεια όλης της οικογένειας και των θεριστάδων (Κυπριανού 2003, 65-66).

Λειτουργικός & Συμβολικός Ρόλος

Διατροφική Αξία και Σημασία στη Διατροφή των Κυπρίων

Η καλλιέργεια και η χρήση του σιταριού μεταφέρθηκε στην Κύπρο από τη Μέση Ανατολή την εποχή το χαλκού. Στα γραπτά του Αρχιμανδρίτη Κυπριανού όσο και του Αθανάσιου Α. Σακελλάριου καταγράφεται η ευφορία της Κύπρου σε σιτάρι, ιδιαίτερα στην περιοχή της Μεσαορίας και η επάρκειά του για περισσότερο από ένα έτος, αν το σιτάρι δεν εξαγόταν και δεν καταστρεφόταν από τις ακρίδες (Αρχ. Κυπριανός 1788; Σακελλαρίου 1855). Η Κύπρος εξήγαγε μεγάλες ποσότητες σιταριού και κριθαριού, ιδιαίτερα από τη Μεσαορία. Ο Αρχιμανδρίτης Κυπριανός αναφέρει ότι μεγάλες ποσότητες σιταριού και κριθαριού φορτώνονταν σε πολλά πλοία για τα ξένα (Αρχ. Κυπριανός 1788, 535). Η σημαντικότητα του σιταριού φαίνεται από τη φράση που χρησιμοποιούσαν οι Κύπριοι: «Όταν  γεωρκήση η Μεσαρκά, χορταίνουν μανάδες και παιδιά, και όταν γεωρκήση η Πήλα πεθανίσκουν που την πείνα». Με το σιτάρι οι γυναίκες παρασκεύαζαν τα κόλλυβα είτε μετά το θάνατο κάποιου αγαπημένου προσώπου είτε στον εορτασμό Αγίων. Επίσης την πρωτοχρονιά παρασκεύαζαν τα κόλλυβα του Άη Βασίλη προς τιμή του Αγίου (Κυπρή - Πρωτόπαπα 2003, 106).

Εορταστικές Περιστάσεις

Μετά το τέλος της διαδικασίας του θερισμού ακολουθούσε γλέντι όπου εργάτες και γεωργοί γιόρταζαν το τέλος του κύκλου παραγωγής. Στο γλέντι τραγουδούσαν με βιολιά και λαούτα και όλοι εύχονταν στον ιδιοκτήτη καλή επόμενη σοδιά, καταναλώνοντας παρασκευάσματα από σιτάρι, όπως μακαρόνια (Ιωνάς 2001, 71-72).

Κατά το μυστήριο του γάμου στην εκκλησία, την ώρα που ο ιερέας έψαλλε το «Ησαΐα χόρευε», έριχναν σιτάρι και βαμβακόσπορο στους νεόνυμφους. (Μαυροκορδάτος 2003, 333; Χριστοδουλίδης 1999, 117)

Συμβολικές Χρήσεις

Μέσα από τα παρασκευάσματα από αλεύρι που έφτιαχναν οι νοικοκυρές φαίνεται η συμβολική χρήση του σιταριού. Το σιτάρι φανερώνει ευτυχία και απομάκρυνση του κακού. Σε κάποια χωριά έως το σαράντισμα του βρέφους το τοποθετούσαν σε γουρνί με σιτάρι για να προστατεύεται από το κακό (Κυπρή - Πρωτόπαπα 2003, 155, 157).

Μετά τη γέννα και κατά τη διάρκεια του σταυρώματος η μαμμή ή κάποια άλλη γυναίκα έριχναν σπόρους στη λεχώνα εκ των οποίων πιο συνηθισμένοι ήταν το σιτάρι, ο μαυρόκοκκος και ο παμπακόσπορος. Θεωρούνταν ευλογημένα από τον Θεό και μετέφεραν την ευλογία στη λεχώνα. Το σιτάρι, επίσης, χρησιμοποιείτο και στον γάμο για να δηλώσει την πολυκαρπία και επομένως να ευχηθούν στη γυναίκα να αποκτήσει πολλά παιδιά.
Το σιτάρι εξασφάλιζε ευλογία στο νεογέννητο, το πρόσεχε. Μέσα στη σκάφη που έβαζαν το μωρό να ξαπλώσει είχαν σιτάρι. Το άφηναν να ξαπλώνει εκεί για τις πρώτες  3 ή 8 ή 40 μέρες. Σε μερικά χωριά ο πατέρας έσπερνε το σιτάρι μετά το πέρας των ημερών αυτών με τον υπόλοιπο σπόρο. Πίστευαν ότι έτσι το μωρό θα αποκτούσε πλούτη στη ζωή του, μιας και το σιτάρι στην αγροτική κοινωνία της Κύπρου σήμαινε πλούτο. Επίσης, με τον τρόπο αυτό του εύχονταν να ζήσει, να ριζώσει και να πολλαπλασιαστεί.
Σε μερικά χωριά, όταν έβλεπαν το πρώτο δόντι του μωρού, έντυναν το βρέφος στα κόκκινα και το έλουζαν από πάνω με βρασμένο σιτάρι. Στη συνέχεια, περνούσαν σε κλωστή 32 κοκκούς από το σιτάρι, όσος είναι και ο συνολικός αριθμός των δοντιών, τους γκρεμούσαν στη σκούφια του και του εύχονταν να βγουν τα δόντια του γρήγορα και ανώδυνα (Πρωτοπαπά 2009, 148-149, 212, 215-216, 229, 331-333, 353).

Αποτελούσε σύμβολο της γονιμότητας και το έριχναν πάνω από τα κεφάλια του ανδρογύνου την ώρα που χόρευαν τον χορό του Ησαΐα, κατά το μυστήριο του γάμου (Χριστοδουλίδης 1999, 117).

Την Πρωτοχρονιά οι γεωργοί έκαναν κόλλυβα του Άη Βασίλη και συνήθιζαν να ρίχνουν λίγους κόκκους από το καλύτερο τους σιτάρι στο θυμάρι που έκλεινε το στόμιο του σταμνιού. Οι σπόροι αυτοί κάθε φορά που κάποιος έγερνε το σταμνί για να πάρει λίγο νερό βρέχονταν και σιγά-σιγά φύτρωναν. Την ημέρα της γιορτής του Αγίου Αντωνίου στις 17 του Γενάρη το θυμάρι μαζί με τους σπόρους αφαιρείτο από το στόμιο του σταμνιού και μεταφερόταν σ’ ένα από τα χωράφια του γεωργού, το καλύτερο συνήθως, και φυτευόταν. Μερικοί μάλιστα λέγουν ότι το κομμάτι με το σιτάρι από τους σπόρους αυτούς θεριζόταν ξεχωριστά και φυλαγόταν το σιτάρι για να ξαναφυτευτεί κατά τον ίδιο τρόπο εφτά συνεχή χρόνια. Πίστευαν ότι έτσι η ευλογία ήταν μεγάλη και τα στάχυα θα έβγαιναν χρυσά.
Υπήρχε η συνήθεια ορισμένοι γεωργοί να μένουν αξύριστοι κατά το χειμώνα γιατί έτσι το σιτάρι θα φύτρωνε πυκνό όπως τα γένια τους. Η πυκνότητα των σπόρων προκαλείτο επίσης και με την τοποθέτηση μέσα στον σπόρο, όταν αυτός βρισκόταν ακόμα μέσα στο σέντε [το αμπάρι], σπυριών ροδιού. Θεωρείτο ότι η πυκνότητα που είχαν τα σπυριά όταν ήταν ακόμα μέσα στο ρόδι μπορούσε να μεταδοθεί και στα σπυριά του σιταριού που προορίζονταν για τη σπορά. Με μια μικρή πέτρα που σταυρωνόταν στο μέτωπο και αφηνόταν να πέσει στο χώμα σημαδευόταν με τη δύναμη της αγιοσύνης του Χριστού το προστατευμένο πλέον σημείο, όπου θα γινόταν ο τελικός σωρός του καθαρισμένου καρπού (Ιωνάς 2001, 66, 70-71).

Χρήση από Ηλικιακές Ομάδες

Βρέφη, Εγκυες, Ηλικιωμένοι, Θηλάζουσες, Παιδιά, Χειρωνάκτες

Συμπληρωματικές Πληροφορίες & Βιβλιογραφία

Χρονολογία

Συμπληρωματικά Στοιχεία

Το σιτάρι που είχαν μέσα στο βουρνίν του μωρού σε πολλά χωριά αποτελούσε τη βάση της αμοιβής της μαμμής. Μπορούσε να της συμπληρώσουν την ποσότητα του σιταριού δίνοντάς της επιπλέον ένα κόσκινο σιτάρι ή και περισσότερο, ανάλογα με την περίπτωση (Πρωτοπαπά 2009, 148-149, 212, 215-216, 229, 331-333, 353).

Βιβλιογραφία

Αρχιμανδρίτης Κυπριανός (1788 [1971²]), Ιστορία Χρονολογική της Νήσου Κύπρου, Εκδόσεις Παλιγγενεσίας, Λευκωσία.

Ιωνάς Ι. (2001), Τα παραδοσιακά επαγγέλματα της Κύπρου, Δημοσιεύματα του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών, ΧΧΧVΙΙ, Λευκωσία.

Κυπρή Θ. - Πρωτοπαπά Κ. Α. (2003), Παραδοσιακά ζυμώματα της Κύπρου. Η χρήση και η σημασία τους στην εθιμική ζωή, Δημοσιεύματα του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών, ΧVIII, Λευκωσία.

Κυπριανού Θ. Χ. (2003), «Το σιτάρι», Λαογραφική Κύπρος 33,53, 64-69.

Μαυροκορδάτος Γ. Ι. (2003), Δίκωμο: Το χθες και το σήμερα, Λευκωσία.

Παπαχαραλάμπους Γ. Χ. (1965), Κυπριακά ήθη και έθιμα, Δημοσιεύματα Εταιρείας Κυπριακών Σπουδών, 3, Λευκωσία.

Πρωτοπαπά Κ. (2009), Τα έθιμα της γέννησης στην παραδοσιακή κοινωνία της Κύπρου, Δημοσιεύματα του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών, XLIX, Λευκωσία.

Σακελλάριος Α. Α. (1855), Τα Κυπριακά: Ήτοι πραγματεία περί Γεωγραφίας, Αρχαιολογίας, Στατιστικής, Ιστορίας, Μυθολογίας και Διαλέκτου της Κύπρου. Εις τρεις τόμους, τ. 1, Εκ της Τυπογραφίας Ιω. Αγγελόπουλου, Εν Αθήναις.

Χριστοδουλίδης Χρ. (1994), Πέλλα-Πάις, Λεμεσός.


Πηγή:

«Σιτάρι» (Αρχείο Α. Ματάλα)

Ερευνητής / Καταχωρητής

Δήμητρα Δημητρίου, Δήμητρα Ζαννέτου, Στάλω Λαζάρου, Σάββας Πολυβίου, Αργυρώ Ξενοφώντος

Φωτογραφίες

Συνημμένα

Περισσότερα

Σχετικό Περιεχόμενο - Σιτηρέσιο

διατροφικές συνήθειες των γεωργών
Ο γεωργός ξεκινούσε τη μέρα του πριν τα χαράματα, συνήθως στις 2 ή 3 το πρωί με ένα δυναμωτικό πρωινό που περιλάμβανε συνήθως σούπα με πουρκούριν [πουρκούριν,το = το πλιγούρι] και φιδέν [...] Γύρω στις 9 με 10 το πρωί, όταν ο ήλιος ανέβαινε ψηλά, σταματούσε τις εργασίες για να ξαποστάσει και να μπουκκώσει [μπουκκώννω = προγευματίζω].

πρωτοκαρπία,η

Σχετικό Περιεχόμενο - Σκεύη - εργαλεία

αδκιάτζ̆ιν (αδκιάτζιν),το
Τα αδκιάτζια χρησιμοποιούνταν στη διαδικασία του αλωνίσματος.

ακάιν,το
Σιδερένιος ή ξύλινος κρίκος στα άκρα του αρότρου.

μυλόπετρες,οι

Σχετικό Περιεχόμενο - Συνταγές

Κόλλυφα
"... όταν στεγνώσει το σιτάρι το βάζουμε μαζί με όλα τα υπόλοιπα άλλα υλικά στο πανέρι (κούννες, ρόδια, σταφίδες, σουσάμι και γλυκάνισο), τα ανακατεύουμε καλά και είναι έτοιμα για την εκκλησία." (Αντρέας Ιωάννου, Παναγιώτα Ιωάννου, Κυπερούντα)

Κολλυφόζουμο
Μπορεί να έχουμε συνδέσει το κολλυφόζουμο με τη φτώχεια, ο ασουρές όμως είναι μια νόστιμη και λεπτή κρέμα με τελετουργικό χαρακτήρα και με φίνα γεύση. Φτιάχνεται με την προσθήκη νισεστέ στο ζουμί βρασμένου σιταριού.

Ψωμί σιταρένιο
"... σιγά σιγά παίρνουμε όλο το αλεύρι προσθέτοντας το νερό, όταν χρειάζεται, και το ζυμώνουμε καλά. Όταν το ζυμώσουμε, το σκεπάζουμε για λίγο να ξεκουραστεί." (Σωτήρα Κυριάκου, Κυπερούντα)

Σχετικό Περιεχόμενο - Σχετική Βιβλιογραφία

Αρχιμανδρίτης Κυπριανός (1788 [1971²]), Ιστορία Χρονολογική της Νήσου Κύπρου, Εκδόσεις Παλιγγενεσίας, Λευκωσία.

Ιωνάς Ι. (2001), Τα παραδοσιακά επαγγέλματα της Κύπρου, Δημοσιεύματα του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών, ΧΧΧVΙΙ, Λευκωσία.

Κυπρή Θ. - Πρωτοπαπά Κ. Α. (2003), Παραδοσιακά ζυμώματα της Κύπρου. Η χρήση και η σημασία τους στην εθιμική ζωή, Δημοσιεύματα του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών, ΧVIII, Λευκωσία.

Κυπριανού Θ. Χ. (2003), «Το σιτάρι», Λαογραφική Κύπρος 33,53, 64-69.

Μαυροκορδάτος Γ. Ι. (2003), Δίκωμο: Το χθες και το σήμερα, Λευκωσία.

Παπαχαραλάμπους Γ. Χ. (1965), Κυπριακά ήθη και έθιμα, Δημοσιεύματα Εταιρείας Κυπριακών Σπουδών, 3, Λευκωσία.

Πρωτοπαπά Κ. (2009), Τα έθιμα της γέννησης στην παραδοσιακή κοινωνία της Κύπρου, Δημοσιεύματα του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών, XLIX, Λευκωσία.

Σακελλάριος Α. Α. (1855), Τα Κυπριακά: Ήτοι πραγματεία περί Γεωγραφίας, Αρχαιολογίας, Στατιστικής, Ιστορίας, Μυθολογίας και Διαλέκτου της Κύπρου. Εις τρεις τόμους, τ. 1, Εκ της Τυπογραφίας Ιω. Αγγελόπουλου, Εν Αθήναις.

Χριστοδουλίδης Χρ. (1994), Πέλλα-Πάις, Λεμεσός.

Σχετικό Περιεχόμενο - Τεχνικές παρασκευής τροφίμων

ανέμισμαν,το
Πέντε - έξι εργάτες, οι ανεμιστάδες, ανέβαιναν στον σωρό και λίχνιζαν πρώτα με τα τσαττάλια. Όταν χώριζε λίγο το σιτάρι από το άχυρο χρησιμοποιούσαν τα θερνάτζια και στο τέλος όταν βαρούσε ο σωρός, γιατί είχε φύγει το πιο πολύ άχυρο, χρησιμοποιούσαν τα ξυλόφκυαρα.

απόμοιρα,η
Ετήσιος φόρος των "βασιλικών αγροτών".

αρβάλισμαν,το
Το κοσκίνισμα του καρπού μετά το ανέμισμα.

Σχετικό Περιεχόμενο - Τρόφιμα

αλεύριν,το
Το αλεύρι αποτελεί διαχρονικά τη βασική πρώτη ύλη για την παρασκευή των διαφόρων ζυμωμάτων, με κυριότερο το ψωμί.

ασ̆ουρές (ασουρές),ο
Έδεσμα.

γεωργικά προϊόντα,τα

δημητριακά,τα

καουρκάς,ο ή καουρκά,η
Σιτάρι φρυγανισμένο στη σάτζ̆ην, που τρώγεται κυρίως από παιδιά.

Σιτάρι, Ελιά και Αμπέλι (μελέτη)
Επισυνάπτεται μελέτη της Ε. Ηγουμενίδου με τίτλο: Μάνα Γη. Γεωργικά έθιμα στην Κύπρο σχετικά με το σιτάρι, την ελιά και το αμπέλι

Σίτος, ο
σιτάρι

Ψωμί από σιτάρι, διαδικασία παρασκευής

Σχετικό Περιεχόμενο - Χώροι Παραγωγής - Διάθεσης

αποθήκες σιτηρών Συνεργατικής,οι
Περιγραφή των νεότερων αποθηκών σιτηρών. Αναφορά σ' αυτές του χωριού Τρικώμου.

σέντε,το
Το πατάρι.

σόδκιασμαν,το
Η αποθήκευση των σιτηρών.

Φούρνος του σιταριού

Τρόφιμα

Παραδοσιακές Συνταγές

Σιτηρέσιο - Γεύματα

Χώροι Παραγωγής και Διάθεσης

Τεχνικές Παραγωγής

Παραδοσιακά Σκεύη και Εργαλεία

Βιβλιογραφία

Περιήγηση σε Μουσεία Τροφίμων, Λαϊκής Τέχνης & Αγροτικής Ζωής

Διαφημίσεις Τροφίμων

Εκπαιδευτικές Εφαρμογές

Ιστορία Κυπριακών Βιομηχανιών Τροφίμων

Τίτλος
σιτάρι,το

Φωτογραφίες

Συνημμένα

Τίτλος σιτάρι,το

Φωτογραφίες

Συνημμένα

Τίτλος
σιτάρι,το