Τεκμήρια

Title
βότρυς [σταφύλι] και οἶνος [κρασί]

Ήδη από την πρώιμη αρχαιότητα υπάρχουν ενδείξεις για την παραγωγή και την κατανάλωση κρασιού στην Κύπρο.

«Ομοίωμα ληνού, Πρώιμη-Μέση Εποχή του Χαλκού» <br/> Πηγή: Karageorghis 2006, 10

Name - Origin
Functional Role
Additional information & references

Name - Origin

Κυπριακή Ονομασία Τροφίμου

Ελληνική ονομασία - Περιγραφή

Γλωσσικές Παρατηρήσεις

"Vitis silvestris": Επιστημονική ονομασία του άγριου αμπελοκλήματος το οποίο εντοπίστηκε σε θέσεις της Νεολιθικής και Χαλκολιθικής περιόδου αλλά και της Εποχής του Χαλκού.
"Vitis vinifera": Επιστημονική ονομασία του καλλιεργημένου αμπελοκλήματος το οποίο εντοπίστηκε κυρίως σε θέσεις της Εποχής του Χαλκού (Karageorghis 2006, 6).

Μέθοδος Εξασφάλισης

Συλλογή, Συστηματική καλλιέργεια, Άλλο

Μέθοδος Επεξεργασίας

Ήδη από τη Χαλκολιθική περίοδο, αλλά κυρίως από την Εποχή του Χαλκού, υπάρχουν ενδείξεις για την επεξεργασία των σταφυλιών με σκοπό την παραγωγή κρασιού. 
Ορισμένα αγγεία με πλαστικό διάκοσμο, τα οποία χρονολογούνται στην Πρώιμη και Μέση Εποχή του Χαλκού, απεικονίζουν σκηνές οι οποίες συνδέονται με την παρασκευή του κρασιού. Στις απεικονίσεις ξεχωρίζει το στάδιο όπου γίνεται η σύνθλιψη των σταφυλιών στον ληνό (Karageorghis 2006, 7-14). Ένα πρωιμότερο στάδιο της παραγωγής, ο τρύγος, απεικονίζεται σε ψηφιδωτό, το οποίο χρονολογείται πολύ αργότερα, κατά τη Ρωμαϊκή Εποχή (Michaelides 1998, 35). ** Βλ. Συμπληρωματικά Στοιχεία του λήμματος. **
Η αποξήρανση του καρπού με σκοπό την κατανάλωση κατά τους χειμερινούς μήνες ήταν πιθανότατα μία ακόμη μέθοδος επεξεργασίας των σταφυλιών ήδη από τη Νεολιθική Εποχή (Karageorghis 2006, 6).

Functional Role

Διατροφική Αξία και Σημασία στη Διατροφή των Κυπρίων

Εορταστικές Περιστάσεις

Συμβολικές Χρήσεις

Η παράδοση του κρασιού στην Κύπρο, όπως μαρτυρούν τα αρχαιολογικά κατάλοιπα, ξεκίνησε από την Εποχή του Χαλκού. Υπάρχουν ωστόσο ενδείξεις για την κατανάλωση πιθανού αλκοολούχου ροφήματος ήδη από τη Χαλκολιθική Εποχή (Steel 2002, 109, Bolger 1998, 125-126, Peltenburg 1998, 248). 
Σύμφωνα με τον Sturt W. Manning, η κατανάλωση αλκοόλ στην Κύπρο, ξεκίνησε κατά το πέρασμα από τη Χαλκολιθική εποχή στην Εποχή του Χαλκού. Αυτή την περίοδο στην Ανατολική Μεσόγειο, το Αιγαίο και την Ευρώπη εμφανίζονται νέοι τύποι κεραμικής -κυρίως κανάτες και κούπες- για την αποθήκευση και το σερβίρισμα υγρών, οι οποίοι συνδέονται με ταφικές τελετουργίες και με την ανάδειξη μίας ανώτερης κοινωνικής τάξης, η οποία θα ήταν υπεύθυνη όχι μόνο για την κατανάλωση αλλά και για την παραγωγή του αλκοολούχου ποτού (Manning 1993, 45).
Στην Πρώιμη και Μέση Εποχή του Χαλκού χρονολογείται μία σειρά από ερυθροστιλβωτά αγγεία τα οποία φέρουν πλαστικό διάκοσμο με σκηνές από την καθημερινή ζωή (ανάμεσά τους σκηνές σύνθλιψης σταφυλιών). Τα αγγεία αυτά, τα οποία ανευρέθηκαν σε θέσεις - νεκροταφεία, αποτελούσαν προσφορές προς τους νεκρούς. Ο Ian A. Todd (1986, 154) ερμηνεύει τις απεικονίσεις ως συμβολικές για την ανθρώπινη ζωή και το θάνατο - ο κύκλος της ζωής μέσα από δραστηριότητες της αγροτικής ζωής και την επαφή με τη φύση. Ο Desmond Morris (1985, 266) ερμηνεύει τις σκηνές αυτές γενικότερα ως οικείες εικόνες από τη ζωή του νεκρού, τις οποίες τοποθετούσαν στον τάφο σε μια προσπάθεια επαφής με το παρελθόν και τη καθημερινότητά του - ΕΙΚ.1-3.
Κατά την Ύστερη Εποχή του Χαλκού η κατανάλωση κρασιού σε τελετουργικά πλαίσια επισημοποιήθηκε και εδραιώθηκε. Στους τάφους τοποθετούνται πολυτελή σκεύη -Δακτυλιόσχημα, Λευκόχρηστα, Δίχρωμα-και κυρίως κρατήρες (για την ανάμειξη του κρασιού με νερό). Χρησιμοποιούνται επίσης πιο εξωτικά σκεύη, οι μυκηναϊκοί κρατήρες (Steel 2002, 110). Όπως και στην προηγούμενη περίοδο η κατανάλωση κρασιού συνδέεται με μία κοινωνική ελίτ (Steel 2002, 109). 
Στη Ρωμαϊκή περίοδο χρονολογείται μία συμβολική αναπαράσταση μύθου σε ψηφιδωτό, το οποίο βρίσκεται στην «Οικία του Διονύσου» στην Πάφο. Πρόκεται για την ιστορία του Ικαρίου, του πρώτου ανθρώπου ο οποίος σύμφωνα με τον μύθο έφτιαξε κρασί. Λέγεται ότι ο Ικάριος φιλοξένησε τον Διόνυσο στην Αθήνα και αυτός για να τον ευχαριστήσει του δίδαξε πώς να καλλιεργεί το αμπέλι και πώς να παράγει κρασί, αλλά τον προειδοποίησε να προσέχει το κρασί του, αλλιώς θα τον έβρισκαν συμφορές. Ο Ικάριος, ωστόσο, όταν τον επισκέφθηκαν κάποιοι βοσκοί, ξεχνώντας την προειδοποίηση του θεού, τους προσέφερε κρασί. Αυτοί μέθυσαν και μη μπορώντας να καταλάβουν τι τους συνέβηκε, σκότωσαν τον Ικάριο. Ο μύθος φαίνεται να λειτουργεί σε δύο επίπεδα: τη λατρεία στον Διόνυσο ο οποίος φροντίζει αυτούς που τον τιμούν και ως προειδοποίηση για τους φιλοξενούμενους να σεβαστούν τη φιλοξενία που τους προσφέρεται (Kondoleon 1995, 175-177, 183; Michaelides 1992, 37; Μιχαηλίδης 1989, 40-41) - ΕΙΚ.4. 
Στην Ύστερη Αρχαιότητα χρονολογείται ένα ψηφιδωτό στη Βασιλική της Χρυσοπολίτισσας, επίσης στην Πάφο, το οποίο παρουσιάζει μία άμπελο φορτωμένη με σταφύλια. Συνοδεύεται από δύο επιγραφές: ΕΓΩ ΕΙΜΙ Η ΑΜΠΕΛΟC Η ΑΛΗΘΙΝΗ και ΕΥΧΗC ΗCYXIOY. Πρόκειται για μία αλληγορική απεικόνιση που παραπέμπει στον πρώτο στίχο του ευαγγελίου του Ιωάννη (κεφάλαιο 15) όπου η «άμπελος» ταυτίζεται με τον Ιησού (Michaelides 1992, 70-71) - ΕΙΚ.12.

** Βλ. και Συμπληρωματικά Στοιχεία του λήμματος. **

Χρήση από Ηλικιακές Ομάδες

Additional information & references

Χρονολογία

Συμπληρωματικά Στοιχεία

Τα στοιχεία τα οποία υποδεικνύουν κατανάλωση σταφυλιών και κρασιού κατά την αρχαιότητα ποικίλουν. Για τις προϊστορικές περιόδους οι πληροφορίες στηρίζονται σε παλαιοβοτανικά και αρχαιολογικά κατάλοιπα. Η παλαιότερη ένδειξη συλλογής καρπών από άγρια κλήματα χρονολογείται μεταξύ 4500-3500 π.Χ. και προέρχεται από τη θέση Αγ.Επίκτητος-Βρυσί, στην επαρχία Κερύνειας (Karageorghis 1993, 31; Hadjisavvas 2009, 141). Παλαιοβοτανικά κατάλοιπα επιβεβαιώνουν, επίσης, την ύπαρξη αμπελοκλημάτων στην Κύπρο σχεδόν σε όλες τις Χαλκολιθικές θέσεις.
Στη θέση Καλοψίδα (επαρχία Αμμοχώστου) της Πρώιμης/Μέσης Εποχής του Χαλκού, έχουν ανευρεθεί αποτυπώματα από πυρήνες σταφυλιών πάνω σε κεραμική (Karageorghis 1993, 31-32). Στην ίδια περίοδο, χρονολογούνται μία σειρά από ερυθροστιλβωτά αγγεία με πλαστικό διάσκοσμο, με θεματογραφία παρμένη μέσα από την καθημερινή ζωή. Ανάμεσα στις αναπαραστάσεις, κάποιες έχουν ερμηνευθεί ως σκηνές σύνθλιψης των σταφυλιών (ληνός). Τα αγγεία είναι γνωστά ως "Kalavasos bowl", "Desmond Morris Collection bowl" και "Pyrgos bowl".
"Kalavasos bowl" ΕΙΚ.1- Το αγγείο βρέθηκε στην νεκρόπολη της Καλαβασού, στην επαρχία Λάρνακας. Η πλαστική διακόσμηση στο περιστόμιο έχει ερμηνευθεί από τον Todd (1986) στη μία πλευρά ως σκηνή θραύσης και συμπίεσης των σταφυλιών για την παραγωγή κρασιού και στην άλλη ως διαδικασία παρασκευής ψωμιού. Μία μορφή στέκεται μέσα σε μία κυκλική σκάφη. Μία άλλη μορφή στέκεται έξω από τη σκάφη και παρακολουθεί τη σκηνή. Η κυκλική σκάφη συνδέεται μέσω ενός δοχείου εκροής με μία άλλη λεκάνη (Todd 1986, 42). Δεν είναι γενικώς αποδεκτό ότι η σκηνή αντιστοιχεί σε διαδικασία παρασκευής κρασιού (Todd 1986, 41-2; Karageorghis 1993, 32; Hadjisavvas 2009; 142).
"Desmond Morris Collection bowl" ΕΙΚ.2- Το ομοίωμα ανήκε στην ιδιωτική συλλογή του Desmond Morris και πιθανολογείται ότι προέρχεται από το νεκροταφείο των Βουνών, στην επαρχία Κερύνειας (Karageorghis 2002, 67 υποσ.2). Έχει περίπου σχήμα σκάφης, στηρίζεται σε τέσσερα κυλινδρικά πόδια και καταλήγει σε θυρίδα εκροής στη μία πλευρά. Έξι μορφές στέκονται γύρω από το τοίχωμα της λεκάνης, μία μορφή στέκεται μέσα ενώ άλλες τέσσερις βρίσκονται στη θυρίδα εκροής. Η σκηνή έχει ερμηνευθεί ως ομοίωμα ληνού. Η ανθρώπινη φιγούρα στο κέντρο, εξαιτίας του μεγέθους και της περίοπτης θέσης, πιθανόν να είναι άτομο ανώτερης κοινωνικής τάξης. Μία ερμηνεία της σκηνής είναι ότι παρουσιάζεται η στιγμή κατά την οποία ένα διακεκριμένο άτομο καλείται να μπει πρώτο στον ληνό και να διακηρύξει τη διαδικασία (Karageorghis 2002, 74).
"Pyrgos bowl" EIK.3- Το αγγείο προέρχεται από τη νεκρόπολη του Πύργου, στην επαρχία Λεμεσού. Στο αγγείο αναπαρίστανται περιφερικά διάφορες σκηνές του καθημερινού βίου (Flourentzos 2001, 163). Σε περίοπτη θέση ανάμεσα στις λαβές αναπαρίσταται η σκηνή σύνθλιψης των σταφυλιών.  Μία γυναικεία φιγούρα στέκεται μέσα σε μία σκάφη η οποία συνδέεται  με μία κυλινδρική εκροή και καταλήγει σε μία άλλη λεκάνη. Μία άλλη μορφή γεμίζει μία κανάτα με το προϊόν.
Την Ύστερη Εποχή του Χαλκού μεθοδεύεται και εντατικοποιείται η παραγωγή κρασιού, ώστε να καλυφθούν οι αυξανόμενες ανάγκες της ανώτερης κοινωνικής τάξης. Από αυτή την περίοδο υπάρχουν σαφείς ενδείξεις για τις μεθόδους παραγωγής κρασιού (Hadjisavvas 2009, 141). Στη θέση Hala Sultan Tekke, στην επαρχία Λάρνακας, ανευρέθηκε μία σκάφη με στόμιο εκροής η οποία πιστεύεται ότι χρησιμοποιούνταν είτε για παραγωγή λαδιού είτε για παραγωγή κρασιού (Hadjisavvas 2009, 142). Στη θέση Άλασσα-Παλιοταβέρνα, στην οροσειρά Τροόδους, υπάρχουν οι πρωιμότερες ενδείξεις χρήσης πιεστηρίου με μοχλό για την παραγωγή κρασιού. Το πιεστήριο ανευρέθηκε στο Κτήριο 3 το οποίο ήταν αποθηκευτικός και εργαστηριακός χώρος (Hadjisavvas 2009, 142). Το Κτήριο 3 βρίσκεται πολύ κοντά στο διοικητικό Κτήριο 2 κι έχει ερμηνευθεί ως χώρος ο οποίος εξυπηρετούσε τις ανάγκες μιας ομάδας ατόμων ανώτερης τάξης (ελίτ) οι οποίοι διέμέναν στο Κτήριο 2 (Hadjisavvas 2009, 143). Κατά τη διάρκεια της Ύστερης Εποχής του Χαλκού αρχίζουν να χρησιμοποιούνται πιο εξωτικά σκεύη, οι μυκηναϊκοί κρατήρες (Steel 2002, 110). Το υλικό που έχει ανευρεθεί και σχετίζεται με το κρασί συνδέεται με τις ταφές ή τουλάχιστον προέρχεται κυρίως από ανασκαφές σε  νεκροταφεία. Υπάρχουν βέβαια και εξαιρέσεις όπως στη θέση Καλαβασός-Άγιος Δημήτριος, όπου σε σημείο δημόσιας χρήσης ανευρέθηκε λάκκος με οστά (caprine) μαζί με ένα μυκηναϊκό σύνολο σκευών (Steel 2002, 110). 
Κατά τον 13-12ο αι. π.Χ. διαφοροποιούνται τα σκεύη που τοποθετούνταν μέσα στους τάφους από μυκηναϊκού τύπου σκεύη σε χάλκινο εξοπλισμό (Steel 2002, 111). 
Στη Ρωμαϊκή περίοδο χρονολογείται μία σειρά από απεικονίσεις σε ψηφιδωτά στην «Οικία του Διονύσου» στη Νέα Πάφο, σχετικές με το σταφύλι και το κρασί. Σε ένα από αυτά απεικονίζεται ο μύθος με τον Ικάριο (τον πρώτο άνθρωπο που σύμφωνα με τον μύθο έφτιαξε κρασί) και τον Διόνυσο, σε τρία μέρη. Στο πρώτο μέρος, αριστερά, απεικονίζεται ο Διόνυσος με τη νύφη Ακμή, την προσωποποίηση της αυτοσυγκράτησης. Ο θεός προσφέρει ένα τσαμπί σταφύλι ως δώρο στον Ικάριο,  ενώ η νύφη πίνει κρασί. Στο κέντρο απεικονίζεται ο Ικάριος τραβώντας ένα κάρο φορτωμένο με ασκιά γεμάτα κρασί. Στο τρίτο μέρος, στα δεξιά του κάρου, απεικονίζονται δύο μορφές οι οποίες επιγράφονται ως οι πρώτοι οινοπότες: ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΟΙΝΟΝ ΠΙΟΝΤΕC. Ο ένας πίνει κρασί από ένα κύπελλο και ο δεύτερος ξαπλώνει πάνω σε ένα ασκί (Kondoleon 1995, 175-177, 183; Michaelides 1992, 37; Μιχαηλίδης 1989, 40-41) - ΕΙΚ.4. Σε ένα άλλο ψηφιδωτό, απεικονίζεται η σκηνή του «θριάμβου του Διονύσου», όπου ο Σάτυρος ακολουθεί τον θεό κρατώντας έναν κρατήρα (αγγείο για την ανάμιξη του κρασιού με νερό) - ΕΙΚ.5. Σε ένα μεγάλων διαστάσεων ψηφιδωτό απεικονίζονται σκηνές τρύγου (Michaelides 1998, 35; Michaelides 1992, 30) - ΕΙΚ.6.  Σε ένα γεωμετρικό ψηφιδωτό στην ίδια οικία απεικονίζονται γεωμετρικά σχήματα σε συνδυασμό με αντικείμενα και εργαλεία καθημερινής χρήσης, τοποθετημένα σε έντεκα πλαίσια. Ανάμεσα στα αντικείμενα βρίσκεται ένας δίσκος με τρία ρόδια κι ένα καλάθι γεμάτο σταφύλια (Kondoleon 1995, 121,129; Μιχαηλίδης 1989, 30-31). Το μοτίβο με την ποικιλία τροφών και ποτών παραπέμπει στα είδη που προσφέρονταν στους φιλοξενούμενους (ξενία) και πιθανόν παραπέμπει στη χρήση του δωματίου (Kondoleon 1995, 120). Το μοτίβο καθώς και η χρήση του δωματίου ως χώρος συνεστίασης και παράθεσης γευμάτων επιβεβαιώνεται από το δωμάτιο στην ανατολική πλευρά το οποίο κοσμεί ψηφιδωτό με τον μύθο του Γανυμήδη (οινοχόος των θεών) (Kondoleon 1995, 119,143-146) - ΕΙΚ.7. Σε ένα αντίστοιχο ψηφιδωτό σχηματίζονται τετράγωνα μέσα στα οποία απεικονίζονται ένα ρόδι κι ένα τσαμπί σταφύλι (Kondoleon 1995, 51,53; Michaelides 1992, 32) - EIK.8.  Σε αναπαράσταση στο ψηφιδωτό των «Τεσσάρων Εποχών» στην «Οικία του Διόνυσου» απεικονίζονται σταφύλια μέσα σε καλάθια, ανάμεσα σε άλλα φρούτα και αντιστοιχούν στο «φθινόπωρο» (Michaelides 1998, 31; Michaelides 1992, 24-25). Τα αυθεντικά κομμάτια του ψηφιδωτού που διασώθηκαν είναι πολύ λίγα και το ψηφιδωτό που διασώζεται σήμερα είναι αποτέλεσμα αναστήλωσης (Kondoleon 1995, 88) - ΕΙΚ.9. Σε ένα ψηφιδωτό του 4ου αι. μ.Χ. από τη Λάμπουσα παρουσιάζεται ένας νέος να προσφέρει ένα δίσκο γεμάτο με μεγάλα σταφύλια (Michaelides 1998, 35; Michaelides 1992, 64) - ΕΙΚ. 10. Σταφύλια, ένα ρόδι κι ένα μήλο προσφέρει κι ένας μικρός σάτυρος στο Διόνυσο, σε παρουσίαστη της τελετουργικής πομπής του νεαρού Διονυσου, στην «Οικία του Αιώνα» στη Νέα Πάφο (Michaelides 1993, 34; Michaelides 1992, 62-63; Μιχαηλίδης 1989, 68-69) - ΕΙΚ.11. Τέλος, μία αλληγορική παράσταση σε ψηφιδωτό στη Βασιλική της Χρυσοπολίτισσας στην Πάφο, παρουσιάζει μία άμπελο φορτωμένη σταφύλια (Michaelides 1992, 70-71) - ΕΙΚ.12.
Πέρα από τα αρχαιολογικά κατάλοιπα διασώζονται τέσσερις γραπτές αναφορές για το κρασί της Κύπρου από τον Στράβωνα και τον Πλίνιο περίπου τον 1ο αι. μ.Χ., τον Συνέσιο τον Κυρηναίο και τον Παλλαδά περίπου τον 5ο αι. μ.Χ. - ΚΕΙΜ.1-4.

Βιβλιογραφία

Bolger D. (1998), "Pottery-Red Bulding 206" στο: Lemba Archaeological Project, Vol. II.1A, Excavations at Kissonerga - Mosfilia 1979-1992, Peltenburgh E.J. et al. (επιμ.), Studies in Mediterranean Archaeology 70.2, Paul Astroms Forlag, Jonsered and Edinburgh, 125-126.

Colledge S. (1985a), "The Plant Remains" στο: Lemba Arhaeological Project, Vol. I, Excavations at Lemba Lakkous 1976-1983, Peltenburgh E.J. et al. (επιμ.), Studies in Mediterranean Archaeology 70.1, Paul Astroms Forlag, Göteborg, 209-211.

Colledge S. (1985b). "Comments on the Plant Remains" στο: Lemba Arhaeological Project, Vol. I, Excavations at Lemba Lakkous 1976-1983, Peltenburgh E.J. et al. (επιμ.), Studies in Mediterranean Archaeology 70.1, Paul Astroms Forlag, Göteborg, 297-298.

Flourentzos P. (2001), "Recent Rare Finds to the Cult and Everyday Life, Early/Middle Bronze Age Cyprus", Κυριατσούλης Α. (επιμ.), Κρήτη και Κύπρος: Θρησκεία και Γραφή από την Πρώιμη Ιστορία εώς το Τέλος της Αρχαϊκής Περιόδου, Verein zur forderung der aufarbeitung der hellenischen geschichte, Weilheim, 159-168.

Hadjisavvas S. (2009), "Wine for the Elite, Olive Oil for the Masses: Some Aspects of Early Agricultural Technology in Cyprus", Exploring the Longue Duree-Essays in Honor of Lawrence E.Stager, Schloen, D.J. (επιμ.), Eisenbrauns, Indiana, 141-149.

Helbaek H. (1962), "Late Cypriote Vegetable Diet at Apliki", Opuscula Atheniensia 4, 171-186.

Hersher E. (1997), "Representational Relief on Early and Middle Cypriot Pottery", Four Thousand Years of Images on Cypriote Pottery-Proceedings of the Third International Conference of Cypriote Studies Nicosia-May 1996, Karageorghis V., Laffineneur, R. και Vandenabeele, F. (επιμ.), 25-36.

Strabo, The Geography of Strabo, Loeb Classical Library 223, Jones H.L. (μτφρ.) (1988), Harvard University Press, Cambridge.

Karageorghis V. (2006), Aspects of Everyday Life in Ancient Cyprus, Leventis Foundation, Nicosia.

Karageorghis V. (2002), "Cypriote Antiquities Repatriated", Report of the Department of Antiquities Cyprus, 67-82.

Karageorghis V. (1993), "The History of Wine in Cyprus-A Brief Survey", Vines and Wine in Cyprus - 4000 Years of Tradition, Vickers J. (επιμ.), Vine Products Commission, Limassol, 31-45.

Kondoleon C. (1995), Domestic and Divine. Roman Mosaics in the House of Dionysos, Cornell University Press, Ithaca.

Manning S.W. (1993), "Prestige, Distinction, and Competition: The Anatomy of Socioeconomic Complexity in Fourth to Second Millennium B.C.E. Cyprus", Bulletin of the American Schools of Oriental Research 292, 35-58.

Michaelides D. (1992), Cypriot Mosaics, Department of Antiquities, Nicosia.

Μιχαηλίδης Δ. και Daszewski W.A. (1989) Οδηγός Ψηφιδωτών Πάφου, Πολιτιστικό Ίδρυμα Τραπέζης Κύπρου - Τμήμα Αρχαιοτήτων, Λευκωσία.

Morris D. (1985), The Art of Ancient Cyprus: with a check-list of the author's collection, Phaidon Press in association with J. Cape, Oxford [Oxfordshire].

Peltenburg E.J. (1998), "The Character and Evolution of Settlements at Kissonerga-Period 3B" στο: Lemba Archaeological Project, Vol. II.1A, Excavations at Kissonerga Mosfilia 1979-1992, Peltenburgh E.J.et al. (επιμ.), Studies in Mediterranean Archaeology 70.2, Paul Astroms Forlag, Jonsered, 244-249.

Pliny, Natural History, Loeb Classical Library 353, τ. 4, Rackham H. (μτφρ.) (1993), Harvard University Press, Cambridge.

Steel L. (2004), "A Goodly Feast… A Cup of Mellow Wine: Feasting in Bronze Age Cyprus", Hesperia 73.2, 281-300.

Steel L. (2002), "Wine, Women and Song: Drinking Ritual in Cyprus in the Late Bronze and Early Iron Ages", Engendering Aphrodite: Women and Archaeology in Ancient Cyprus, Boldger D. και Serwint N. (επιμ.), ASOR Archaeological Reports 7/CAARI Monographs 3, American School of Oriental Research, Boston, 105-119.

Vasilikos Valley Project 1: The Bronze Age Cemetery in Kalavasos Village, Todd I.A.(επιμ.) (1986), Studies in Mediterranean Archaeology 71.1, Paul Astroms Forlag, Goteborg, 41-42, 151-154.

Χατζηιωάννου Κ. (1975), Η Αρχαία Κύπρος εις τας Ελληνικάς Πηγάς, τ. Α΄-Στ΄, Έκδοσις Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κύπρου, Λευκωσία


Πηγή φωτπγραφίας:

«Ομοίωμα ληνού, Πρώιμη-Μέση Εποχή του Χαλκού» (Karageorghis 2006, 10)

Ερευνητής / Καταχωρητής

Νατάσα Χαραλάμπους, Αργυρώ Ξενοφώντος

Photographs

Foods

Traditional recipes

Ratio - Lunches

Production areas

Production methods

Traditional utensils and tools

Bibliography

Food museums tour

Food ads

Education

Food industries history of Cyprus

Title
βότρυς [σταφύλι] και οἶνος [κρασί]

Photographs

Attachments

Title βότρυς [σταφύλι] και οἶνος [κρασί]

Photographs

Attachments

Title
βότρυς [σταφύλι] και οἶνος [κρασί]