Τεκμήρια

Title
αλευρόμυλοι,οι

Το ψωμί ήταν πολύ σημαντικό σ' ένα γεύμα. Για την παρασκευή του χρησιμοποιούσαν όχι μόνο σιταρένιο αλεύρι, αλλά και κριθαρένιο, που ήταν πολύ πιο φθηνό. Για το άλεσμα του σιταριού και του κριθαριού [...] πήγαιναν στους αλευρόμυλους...

«Ο νερόμυλος της Παναγίας του Σίντη, Πάφος» <br/> Πηγή: Ριζοπούλου-Ηγουμενίδου Ε. (2005), «Οι παραδοσιακοί προβιομηχανικοί μύλοι της Κύπρου», Αρχαιολογία & Τέχνες, 97 (Δεκέμβριος 2005)

Location Description
Additional information & references

Location Description

Περιγραφή Χώρου Παρασκευής και Διάθεσης

Πρόκειται για αλεστικούς μύλους, με κινητήρια δύναμη νερό παρακείμενου ποταμού (Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια, τ. 1, λήμμα αλευρόμυλοι, 364).

Η δομή των μύλων ήταν η εξής: 
1. μυλόπετρες: δύο μεγάλες, τοποθετημένες η μία πάνω στην άλλη, χαραγμένες στις πλευρές που εφάπτονταν, για να αλέθουν καλύτερα το σιτάρι
2. ξύλινη εξέδρα: σ’ αυτήν ανέβαινε ο μυλωνάς και έριχνε το σιτάρι στην αβάτζ̆ην
3. αβάτζ̆η: μεγάλο ξύλινο χωνί, όπου έριχναν το σιτάρι
4. φτερωτή: έδινε την κίνηση στις μυλόπετρες με νερό που προερχόταν από το μυλαύλακον [μυλαύλακον,το = το αυλάκι του μύλου] ή αυλάτζ̆ιν [αυλάτζ̆ιν,το = το αυλάκι] του μύλου 
Ο τρόπος λειτουργίας τους ήταν ο εξής: έπαιρναν νερό από παρακείμενο ποταμό και το διοχέτευαν στον μύλο με, συνήθως πετρόκτιστο, αυλάκι («αυλάτζ̆ιν του μύλου» ή «μυλαύλακο»). Το μυλαύλακο κατέληγε στη στέγη του μύλου, όπου έπεφτε πάνω στη φτερωτή, της έδινε περιστροφική κίνηση, που έθετε σε λειτουργία τον μύλο, και μέσω ενός ανοίγματος χαμηλότερα κατέληγε στον ποταμό (Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια, τ. 1, λήμμα αλευρόμυλοι, 364).

Οι αλευρόμυλοι ήταν μύλοι για το άλεσμα του σιταριού και του κριθαριού. Ανάλογα με τη μορφή ενέργειας, που τους κινούσε, διακρίνονταν σε ανεμόμυλους, βορτονόμυλους [βορτονόμυλος,ο = ο ζωόμυλος] ή υδροκίνητους μύλους (νερόμυλους).
Η παρουσία των ανεμόμυλων στην Κύπρο τεκμηριώνεται για την περίοδο από τον 18ο εως τις αρχές του 20ού αιώνα, αλλά δεν αποκλείεται να υπήρχαν και παλαιότερα, κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους. Γενικά, οι ανεμόμυλοι της Κύπρου παρουσιάζουν τυπολογική ομοιογένεια και ανήκουν στον μεσογειακό τύπο των κυλινδρικών ή ελαφρά κολουροκονικών πυργόμυλων με κατακόρυφη προσανατολιζόμενη φτερωτή (tower mill, moulin tour). Ο αλεστικός μηχανισμός βρισκόταν σε ξύλινο πάτωμα, πάνω από το πατάρι (μεσοπάτωμα). Σώζονται ελάχιστα δείγματα. 
Ζωόμυλοι για το άλεσμα των σιτηρών λειτουργούσαν από τα μεσαιωνικά χρόνια στη Λευκωσία και την Αμμόχωστο. Γνωστοί ως βορτονόμυλοι, από το λατινικό burdo [burdo = το μουλάρι], λειτουργούσαν κατά εκατοντάδες στα χρόνια της Βρετανικής διακυβέρνησης, αποκλειστικά στην επαρχία της Αμμοχώστου (Μεσαορία και Καρπασία). Το 1919 ο αριθμός τους μειώθηκε στους 60 και στη συνέχεια, τα επόμενα λίγα χρόνια, εξαφανίστηκαν εντελώς. Οι βορτονόμυλοι θα πρέπει να λειτουργούσαν σε στεγασμένο χώρο ως οριζόντιοι τροχοί. 
Στην εκμετάλλευση της δύναμης του νερού, που ήταν αφθονότερο στην Κύπρο κατά το παρελθόν, βάσιζαν τη λειτουργία τους οι υδροκίνητοι αλευρόμυλοι. Η ιστορική διαδρομή τους στο νησί είναι πολύ μακρά, και καλύπτει την περίοδο από τον 12ο μέχρι και τον 20ό αιώνα. Στην πλειονότητά τους, οι κυπριακοί νερόμυλοι διέθεταν υδατόπυργο και οριζόντια, εγκατεστημένη μέσα στο κτίσμα του μύλου φτερωτή, που περιστρεφόταν με υδατόπτωση (Ριζοπούλου-Ηγουμενίδου 2005, «Οι παραδοσιακοί προβιομηχανικοί μύλοι της Κύπρου», 48, 50-54).

Κυπριακή Ονομασία

Ελληνική Ονομασία

Ετυμολογία - Γλωσσικές Παρατηρήσεις

Οι αλευρόμυλοι που κινούνταν από μουλάρια ονομάζονταν βορτονόμυλοι.

Additional information & references

Χρονολογία

Συμπληρωματικά Στοιχεία

Αλευρόμυλοι υπήρχαν σε πολλά μέρη της Κύπρου, ειδικά κοντά σε τρεχούμενα νερά. Σήμερα σώζονται αρκετοί στην οροσειρά του Τροόδους. Φημιζόταν ιδιαίτερα η περιοχή της Κυθρέας [Κυθρέα,η = κατεχόμενη κοινότητα της επαρχίας Λευκωσίας] για τους αλευρόμυλούς της (αξιοποίηση νερού Κεφαλόβρυσου),όπου μάλιστα άλεθαν και τα άφθονα σιτάρια της Μεσαορίας. Επίσης, γνωστοί για τους αλευρόμυλούς τους ήταν ο Καραβάς [Καραβάς,ο = κατεχόμενη κοινότητα της επαρχίας Κερύνειας] και η Λάπηθος [Λάπηθος,η = κατεχόμενη κοινότητα της επαρχίας Κερύνειας], όπου και πάλιν αξιοποιούσαν το νερό του Κεφαλόβρυσου (Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια, τ. 1, λήμμα αλευρόμυλοι, 364).

Περιοχή πολύ γνωστή για τους αλευρόμυλούς της ήταν η Κυθρέα. Λόγω της πηγής του Κεφαλόβρυσου και της φυσικής εδαφικής της διαμόρφωσης, με απότομες κατωφέρειες, προσφερόταν απόλυτα για την κατασκευή υδροκίνητων αλευρόμυλων. Αναφέρεται ότι στην περιοχή αυτή λειτουργούσαν συνολικά 32 νερόμυλοι (Πετάσης 1992, 446). 

Στην περιοχή της Καρπασίας, παλαιότερα «υπήρχαν για το άλεσμα του σιταριού ανεμόμυλοι με πανιά, οι οποίοι αργότερα εγκαταλείφθηκαν και αντικαταστάθηκαν από βορτονόμυλους, δηλαδή μύλους που κινούνται με μουλάρια, τους βόρτους. Κατάλοιπα του κτίσματος του ανεμόμυλου βρίσκονται στην ενορία Ανάβρυση στο Ριζοκάρπασο. Από τους σαράντα βορτόμυλους που υπήρχαν στο Ριζοκάρπασο διασώθηκαν τμήματα του μύλου αυτού στις κατοικίες Μαρίας Ξιουρή και Κληρή.
[..] Στην περιοχή Ποταμιά, στα δυτικά του Ριζοκαρπάσου υπάρχουν ακόμη οι δεξαμενές από τους νερόμυλους του σιταριού που ήταν εγκαταστημένοι στην κοίτη του ποταμού» (Παπαδημητρίου 1992, 12).

Από την Περιστερωνοπηγή [Περιστερωνοπηγή,η = κατεχόμενη κοινότητα της επαρχίας Αμμοχώστου] προέρχονται οι εξής πληροφορίες: 
«Το ψωμί ήταν πολύ σημαντικό σ' ένα γεύμα. Για την παρασκευή του χρησιμοποιούσαν όχι μόνο σιταρένιο αλεύρι, αλλά και κριθαρένιο, που ήταν πολύ πιο φθηνό. Για το άλεσμα του σιταριού και του κριθαριού οι παλιοί Περιστερωνοπηγιώτες πήγαιναν στους αλευρόμυλους της Κυθραίας. 
Όταν οι δουλειές και οι καιρικές συνθήκες δεν επέτρεπαν το μακρινό αυτό ταξίδι χρησιμοποιούσαν μικρό οικιακό χειροκίνητο μύλο, τον «σ̆ερόμυλο» [σ̆ερόμυλος,ο = ο χειρόμυλος]. Αλέθοντας όμως με το μικρό αυτό μύλο δεν έβγαζαν αλεύρι, αλλά «κονάριν», χοντροαλεσμένο σιτάρι με το οποίο έφτιαχναν τις «κοναρόπιττες». Ο παππούς μου, όταν μας μιλούσε για την παιδική του ηλικία γύρω στο 1885, έλεγε ότι τις έτρωγαν με μεγάλη όρεξη, γιατί ήταν πολύ εύγευστες. 
Η Μαρίτσα Ζιγκή-Σαβεριάδου ανέφερε ότι γύρω στο 1850 όλοι οι χωριανοί πηγαιναν ν' αλέσουν στον «βορτονόμυλο» του παππού της που ήταν στην αυλή του σπιτιού τους. Ο μύλος αυτός αποτελείτο από ένα ξύλινο τροχό και δύο μεγάλες μυλόπετρες που τις γύριζε ένα δυνατό μουλάρι, ο «βόρτος». Μετά το άλεσμα έδιναν στον κάτοχο του μύλου αλεύρι για πληρωμή. 
Το 1910, ο πατέρας της Μαρίτσας, Παρασκευάς Ζιγκής, μαζί με κάποιο Χ"Νικόλα από τη Βατυλή [Βατυλή,η = κατεχόμενη κοινότητα της επαρχίας Αμμοχώστου] έστησαν στη θέση του πρωτόγονου βορτονόμυλου μια νεοτέρου τύπου αλευρομηχανή. Για να ζεστάνουν το καζάνι της, εκτός από ξύλα, αγόραζαν και ελιοτζίβανα από τους ελιόμυλους. 
Πολύ σύντομα ο Ζίγκης αγόρασε το μερίδιο του Χ"Νικόλα και αφού τη δούλεψε μόνος του μερικά χρόνια, έφυγε και πήγε στην Αγκαστίνα. Εν τω μεταξύ όμως πούλησε το σπίτι του στο Γιακουμή Χ"Ζαχαρία, ο οποίος εγκατέστησε στην ίδια θέση δική του αλευρομηχανή.  
Λίγο πριν τον Χ"Ζαχαρία είχαν φέρει δύο άλλες αλευρομηχανές σε πολύ κοντινά χρονικά διαστήματα ο Ζήνος Χ"Κακού καθώς και ο Λοίζος Χ"Κακού (Κυζής) με τον Μάρκο Κωστή Μάρκου (Σιηλάμαρκο). Το 1922 ο Γεώργιος Μιχαήλ αγόρασε την αλευρομηχανή του Ζήνου και την εγκατέστησε κοντά στα καφενεία της Περιστερώνας. Το 1926 αγόρασε καινούργια πετρελαιοκίνητη και λειτούργησε μέχρι το 1951. 
Από την αλευρομηχανή αυτή έχω και κάποιες δικές μου αναμνήσεις, όταν έρχoνταν φορτωμένοι με τα «γομάρκα» τους [γομάριν,το = το φορτίο] πάνω στα ζώα και τις «καρρέττες» [καρρέττα,η = δίτροχο ξύλινο γεωργικό αμάξι που σύρεται από δυο ζώα], οι Στυλιώτες [Στυλιώτης,ο = κάτοικος της (κατεχόμενης σήμερα) κοινότητας Στύλλοι της επαρχίας Αμμοχώστου], οι Γαδουρκώτες [Γαδουρκώτης,ο = κάτοικος της (κατεχόμενης σήμερα) κοινότητας Γαϊδουράς της επαρχίας Αμμοχώστου], οι Πυρκώτες [Πυρκώτης,ο = κάτοικος της κοινότητας Πύργος της επαρχίας Λευκωσίας], οι Γενακρίτες [Γενακρίτης,ο = κάτοικος της (κατεχόμενης σήμερα) κοινότητας Γέναγρα της επαρχίας Αμμοχώστου], οι Μηλιώτες [Μηλιώτης,ο = κάτοικος της (κατεχόμενης σήμερα) κοινότητας Μηλιά της επαρχίας Αμμοχώστου] και οι Τούρκοι των γειτονικών χωριών, για ν' αλέσουν σιτάρι, κριθάρι, ρόβι [ρόβιν,το = είδος δημητριακών (το ψυχανθές Evrum Ervilia)] και φαβέττα. 
Ο μάστρε Στεφανής με το ασπρισμένο από τα αλεύρια κασκέτο του δούλευε ολημερίς, για να τους εξυπηρετήσει και ιδιαίτερα τις παραμονές των Χριστουγέννων και της Λαμπρής. Περί το 1926 έφερε αλευρομηχανή ο Δημήτρης Σωφρονίου, αλλά την πούλησε σε σύντομο χρονικό διάστημα. Την ίδια χρονιά αγόρασε άλλη ο Παπάθεραπος κι αφού αγόρασε τα μερίδια των συνεταίρων του, την πούλησε στον Αντρέα Κωστέα. Από το 1951 μέχρι το 1974 ο κάτοχος της αλευρομηχανής αυτής ήταν ο Τουμασής Τουμάζου. 
Το 1940 με τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο όσοι είχαν αλευρόμυλους ήταν υποχρεωμένοι να αλέθουν ίση ποσότητα σιταριού και κριθαριού για την παρασκευή ψωμιού. Στον Δημήτρη Στράτο, το γιο του Παπαθέραπου, ο οποίος άλεσε κάποτε μόνο σιτάρι επιβλήθηκε 50 λίρες πρόστιμο» (Μιχαλοπούλου-Χαραλάμπους 1998, 453-454).

Αναφορές για χρήση των αλευρόμυλων προέρχονται και από τη Λύση [Λύση,η = κατεχόμενη κοινότητα της επαρχίας Αμμοχώστου]: 
«Από ανέκαθεν που ενθυμούνται οι παλαιότεροι, τα σιτάρια των και τα κριθάρια των ελέθαν τα εις την Τζ̆υρκάν (Κερύνεια) με τα κτηνά (γαδάρους). Εκάμναν γομάρκα δύο τρεις συγγενείς, εφορτώναν τους γαδάρους τζιαι πηαίνναν ως επί το πλείστον παρπατητοί στην Τζ̆υρκάν τζ̆ι ελέθαν.»  
Στο χωριό υπήρχε ο βορτανόμυλος του Μιχάλη Μυλωνά, ο οποίος «έβκαλλεν τζ̆αι παμπάτζ̆ιν [παμπάτζ̆ιν,το = το βαμβάκι] με τα κτηνά», ενώ γύρω στο 1880 αναφέρεται ότι ο Νεόφυτος Κέκκου «έκαμεν μύλον με τα πανιά δια το άλεσμα του σιταριου.» Ερείπια του ανεμόμυλου σώζονταν τουλάχιστον μέχρι το 1954. Τέλος, το 1887, ο Θεόδωρος Κουλαππής έφερε αλευρομηχανή στη Λύση (Ξυστούρης 1980, 123-124). 

Στη Μαραθάσα [Μαραθάσα,η = κοιλάδα της ορεινής περιοχής Τροόδους που διοικητικά ανήκει στις επαρχίες Λευκωσίας και Λεμεσού], οι νοικοκυρές ή οι φουρνάρηδες χρησιμοποιούσαν ντόπιο αλεύρι από κυπριακό σιτάρι, αλάτι, νερό και ελάχιστα ή σχεδόν καθόλου αρωματικά. Ο ποταμός Σέτραχος ο οποίος διασχίζει την κοιλάδα της βόρειας Μαραθάσας, γύριζε για αιώνες τους ένδεκα νερόμυλους της
περιοχής που άλεθαν το σιτάρι. Ο πιο φημισμένος ήταν ο Νερόμυλος του Κύκκου στον Καλοπαναγιώτη [Καλοπαναγιώτης,ο = κοινότητα της επαρχίας Λευκωσίας], ο οποίος έχει κηρυχθεί αρχαίο μνημείο και έχει αποκατασταθεί από το Τμήμα Αρχαιοτήτων (Κυθραιώτου 2013, 44).

Για το χωριό Τρίκωμο [Τρίκωμο,το = κατεχόμενη κοινότητα της επαρχίας Αμμοχώστου] υπάρχει αναφορά ότι λειτουργούσε αλευρομηχανή, που εγκατέστησε το ζεύγος Λίζα και Philip Andrew McLαughlαn. Η αλευρομηχανή αυτή λέγεται ότι ήταν από τις πρώτες που λειτούργησαν με ατμό στην Κύπρο (Ιωαννίδης - Γεωργιάδης 2000, τ. 1, 205).

Βιβλιογραφία

Ιωαννίδης Π. - Γεωργιάδης Α. (2000), Τρίκωμο: Το Κεφαλοχώρι της Καρπασίας (Παραδοση - Ιστορία - Άνθρωποι), τ. Α΄(1900 π.Χ. - 1878 μ.Χ.), Λευκωσία.

Κυθραιώτου Φ. (2013), Γαστρονομικός οδηγός Μαραθάσας, Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού-Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, Λευκωσία.

Μιχαλοπούλου-Χαραλάμπους Χ. (1998), Περιστερωνοπηγή. Από την αρχαιότητα μέχρι το 1974, Προσφυγικό σωματείο «Ένωση Περιστερωνοπηγιωτών», Λευκωσία.

Ξυστούρης Σ. (1980), Η κωμόπολη της Λύσης: ιστορική, κοινωνική, γεωργική και λαογραφική επισκόπηση, Λευκωσία.

Παπαδημητρίου Ε. Κ. (1992), Εθνογραφικά Καρπασίας, Εταιρεία Κυπριακών Σπουδών, Λευκωσία.

Παυλίδης Α. (επιμ.) (1985), Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια, τ. 3, Φιλόκυπρος, Λευκωσία.

Πετάσης Γ. (1992), Η κωμόπολη της Κυθρέας: ιστορική, αρχαιολογική, πολιτιστική και λαογραφική επισκόπηση, Στέλιος Λειβαδιώτης Λτδ., Λευκωσία.

Ριζοπούλου-Ηγουμενίδου Ε. (2005), «Οι υδροκίνητοι μύλοι της Κύπρου στην ιστορική τους διάσταση», Το νερό στα παραδοσιακά ενεργειακά συστήματα του Αιγαίου, της Θράκης και της Κύπρου (Πρακτικά των Επιστημονικών Συναντήσεων στη Λευκωσία της Κύπρου 17-18/6/00, στο Πυθαγόρειο της Σάμου 19/8/00 και στην Αλεξανδρούπολη της Θράκης 1-3/12/00), Γρυπάρη Μ. και Δαμιανού Δ. (επιμ.), Ινστιτούτο των Ελληνικών Μύλων, Αθήνα, 87-99.

Ριζοπούλου-Ηγουμενίδου Ε. (2005), «Οι παραδοσιακοί προβιομηχανικοί μύλοι της Κύπρου», Αρχαιολογία & Τέχνες, 97 (Δεκέμβριος 2005), 48-54. 


Πηγή φωτογραφίας:

«Ο νερόμυλος της Παναγίας του Σίντη, Πάφος» (Ριζοπούλου-Ηγουμενίδου Ε. (2005), «Οι παραδοσιακοί προβιομηχανικοί μύλοι της Κύπρου», Αρχαιολογία & Τέχνες, 97 (Δεκέμβριος 2005))

Ερευνητής / Καταχωρητής

Ελένη Χρίστου, Τόνια Ιωακείμ, Πετρούλα Χατζηττοφή, Αργυρώ Ξενοφώντος

Photographs

Foods

Traditional recipes

Ratio - Lunches

Production areas

Production methods

Traditional utensils and tools

Bibliography

Food museums tour

Food ads

Education

Food industries history of Cyprus

Title
αλευρόμυλοι,οι

Photographs

Attachments

Title αλευρόμυλοι,οι

Photographs

Attachments

Title
αλευρόμυλοι,οι