Τεκμήρια

Title
αλακάτιν,το

Το πηγάδι από το οποίο η άντληση του νερού γίνεται με μάγγανο.

«Παραδοσιακό αλακάτι. Το ζώο έχει δεμένα τα μάτια, για να έχει την εντύπωση ότι προχωρεί σε ευθεία γραμμή, ενώ στην πραγματικότητα περπατάει συνεχώς γύρω από το πηγάδι» <br/> Πηγή: Χάρης Χ. (2009), Η Βατιλή που γνώριζα, Εν Τύποις, Λευκωσία

Name - Usage
Additional information & references

Name - Usage

Περιγραφή Σκεύους / Εργαλείου

Αλακάτιν σημαίνει το μαγγανοπήγαδο. Το φρέαρ του αλακαδκιού ήταν επίμηκες, ορθογώνιο και ονομαζόταν «ανακατώλακκος» (Κυπρή 1983 [2003²], λήμμα ανακατώλακκος,ο, 51).

Το αλακάτι αποτελείται από δυο ξύλινους τροχούς, ένα οριζόντιο και ένα μεγαλύτερο κατακόρυφο, όπου προσδένονται οι πήλινοι κούζοι που έβγαζαν το νερό από το πηγάδι. Ο νεότερος τύπος έχει μικρότερους τροχούς με κάδους από λαμαρίνα, ενώ τα τελευταία χρόνια χρησιμοποιήθηκαν και σιδερένια αλακάδκια. Σε όλους τους τύπους το αλακάτι γυρίζει με μουλάρι.
Για την άντληση του νερού από τα πηγάδια, που αφθονούσαν σε όλη την Καρπασία, υπήρχαν στο Ριζοκάρπασο μόνο, εκτός από τις άλλες περιοχές, 100 περίπου αλακάτια (αλακάδκια) του παλαιότερου τύπου (Παπαδημητρίου 1992, 12).

Το αλακάτιν ήταν μηχάνημα που έβγαζε νερό από τον λάκκο για πότισμα των περβολιών, έτσι το ονόμαζαν μαγγανοπήγαδον οι πατεράδες μας. Το αλακάτιν λειτουργούσε από ζώο που περιστρεφόταν γύρω από τον λάκκο. Στη Κύπρο το πιο συνηθισμένο ζώο ήταν το γαϊδούρι και σπάνια η κατσέλλα [κατσέλλα,η = η αγελάδα]. Ο λάκκος που είχε αλακατίν λεγόταν ανακατώλακκος. Υπήρχαν τρία είδη αλακατιών: τα ξυλαλάκατα, τα σκαλωτά σιεραλάκατα και τα κασ̆ιωτά σιεραλάκατα. Το αλακάτιν αποτελούνταν από τα ακόλουθα μέρη: α) η κάσ̆ια: κυλινδρικός τροχός τοποθετημένος πάνω από τον λάκκο, β) το ρουβέθθιν: οδοντωτός τροχός που κινούσε τη κάσ̆ια, γ) οι κάοι [κάος,ο = ο κάδος]: που έβγαζαν το νερό από το λάκκο ανεβαινοκατεβαίνοντας, δ) το αδράχτιν: ο άξονας της κάσιας, ε) το ζαρούτιν: κορμός δέντρου που δενόταν στο ζώο, στ) τα πιλιέρκα: δύο πετρόκτιστοι ή πλινθόκτιστοι χαμηλοί τοίχοι στις δύο πλευρές του λάκκου ζ) ο στύλλος και η) το κλουβίν: τροχός που εκινούνταν από τον στύλλον για να κινήσει την κάσ̆ιαν (Γραπτή μαρτυρία: Γιάννης, Άγιος Αθανάσιος - Λεμεσός).

Το ξυλαλάκατο ήταν εξελιγμένο σύστημα άντλησης νερού και η εγκατάστασή του γινόταν στο στόμιο λάκκων σε περιοχές με πλούσιο υδατικό υπόστρωμα και επιφανειακή καυκάλλα [καυκάλλα,η = μαλακό ασβεστώδες πέτρωμα], όπως αυτές των Κοκκινοχωρίων, της Περιστερωνοπηγής [Περιστερωνοπηγή,η = κατεχόμενη κοινότητα της επαρχίας Αμμοχώστου], τον Τράχωνα [Τράχωνας,ο = κατεχόμενη κοινότητα της επαρχίας Λευκωσίας] και της Κοκκινοτριμιθιάς [Κοκκινοτριμιθιά,η = κοινότητα της επαρχίας Λευκωσίας], των πεδινών περιοχών, όπως του Δαλιού [Δάλι,το = κοινότητα της επαρχίας Λευκωσίας] και των παράκτιων περιοχών της Λάρνακας, της Λεμεσού, της Πάφου και της Κερύνειας. Η κατασκευή του ξυλαλάκατου ήταν κυρίως δουλειά του πελεκάνου [πελεκάνος,ο = ο ξυλουργός] εκτός από τα μεταλλικά μέρη που κατασκευάζονταν από τον κωμοδρόμο [κωμοδρόμος,ο = ο σιδεράς]. Η τέχνη ανάγεται στα χρόνια του Μεσαίωνα, αλλά συνέχισε μέχρι και τα μέσα του 20ού αιώνα. Τα ξυλαλάκατα αντικαταστάθηκαν κατά τα μέσα του 20ού αιώνα από άλλα μεταλλικά που εισήχθηκαν από την Ελλάδα. Τα εισαγόμενα μεταλλικά αλακάτια ήταν πιο αποδοτικά και πιο στερεά και δεν άργησαν να γίνουν αντικείμενο αντιγραφής από ντόπιους κωμοδρόμους, που κατασκεύαζαν αλακάτια για την πιο πλατιά μάζα αγροτών, που οργανώθηκε με τη νέα αγροτική πολιτική της βρετανικής αποικιοκρατικής διοίκησης. 
Για να εγκατασταθεί ένα αλακάτι έπρεπε κάποιος πρώτα να σκάψει τον αλακατόλακκο, από τον οποίο θα αντλούσε το νερό που θα πότιζε και θα έπρεπε να ήταν μακρύς (μεγάλο ορθογώνιο σχήμα) για να χωρεί μέσα και να μπορεί να γυρίζει ο μεγάλος κάθετος τροχός που θα έδινε κίνηση στο κλουβί μαζί με τις λυ(γ)γιές και τους κούζους [κούζος,ο = μεγάλη υδρία] για άντληση του νερού από τον πυθμένα του λάκκου. Στη συνέχεια, έπρεπε να διαμορφωθεί η τραπεζ̆ιά, ένας χώρος πάνω στον οποίο θα βάδιζε το ζώο σε συνεχή περιστροφή για να δίνει κίνηση στο αλακάτιν. Δίπλα από τις δύο μακριές πλευρές του στομίου του λάκκου κτίζονταν δύο πιλέρκα [πιλέριν,το = ο πεσσός, η κολόνα] και πάνω σ’ αυτά ακουμπούσε το νευρίν [νευρί(δι)ν,το = ξύλινο δοκάρι που υποβαστάζει την κυρίως νευκάν της στέγης] ή νευκά [νευκά,η = μεγάλη δοκός που υποβαστάζει τη στέγη], δηλαδή οριζόντια δοκός, από το κέντρο της οποίας θα περνούσε κάθετος άξονας, ο οποίος στο κάτω άκρο του είχε αιχμή για να γυρίζει μέσα σε υποδοχή με μεταλλικά κουσουνέττα [κουσουνέττα,τα = τα ρουλεμάν] άλλης οριζόντιας δοκού. Ο άξονας αυτός ήταν ο άξονας του ρουβεθιού, δηλαδή του διπλού οριζόντιου τροχού με δόντια [δόντιν,το = η ακτίνα]. Πάνω στον άξονα πιάνονταν από την άκρη του εγκαρσίως το ροάνιν, που δεν ήταν άλλο από το δοκάρι με το οποίο το γαϊδούρι ή μουλάρι θα γύριζε δίνοντας περιστροφική κίνηση στον άξονα και κατ’ επέκταση στον τροχό. Στην περιφέρεια του τροχού αυτού υπήρχαν σε κανονικά διαστήματα κάθετα ξύλα, ούτως ώστε, όταν γύριζε ο τροχός, να πιάνεται πάνω στα δόντια της περιφέρειας άλλου τροχού, που γύριζε κάθετα έχοντας τον άξονα του στερεωμένο στα πλευρά του λάκκου. Ο δεύτερος τροχός ονομαζόταν το κλουβίν, και ήταν και αυτός διπλός και είχε στην περιφέρεια του εκτός από δόντια και διαμορφωμένα τριγωνικά πλαίσια, που είχαν την οξεία κορυφή τους στο κέντρο του τροχού, δηλαδή προς την οπή απ’ όπου περνούσε ο άξονας. Πάνω στην περιφέρεια του τροχού αυτού γύριζαν οι λυ(γ)ιές, δηλαδή τα κατασκευασμένα με κληματόβεργες ή μερσινόβεργες σχοινιά που κρατούσαν τους κούζους σε κανονικά διαστήματα. Στην κορυφή του κάθετου άξονα που κινούσε τον πρώτο τροχό ήταν στερεωμένο το ζαρούτιν, δηλαδή το μεγάλο κοντάρι από το οποίο πιανόταν το ζώο για να δώσει την κίνηση. Στην άκρη του ζαρουτιού περνούσε μεγάλος χαλκάς για δέσιμο της ζεξ̆ιάς [ζεξ̆ιά,η = ζυγός], της οποίας τα σχοινιά κατέληγαν στη νωμιάν του ζώου [νωμιά,η = κάλυμμα της βάσης του λαιμού και του στήθους του ζώου]. Το χαλινάρι με τη μουτταρκάν [μουτταρκά,η = το καπίστρι] του ζώου πιανόταν πάνω στην άκρη μεγάλης βέργας, που σφηνωνόταν στο ενδιάμεσο του ζαρουτιού [ζαρούτιν - ζαρούπιν,το = δοκάρι αλακατιού στο οποίο προσδένεται το άλογο] και κατέληγε μπροστά από το ζώο (Ιωνάς 2001, 30-32).

Το αλακάτιν κινούσαν ζώα, συνήθως γαϊδούρια. Ο Χαράλαμπος Χάρης (2009, 265) αναφέρει σχετικά: «Ο θείος μου πότιζε τα χωράφια του με  το αλακάτιν, χρησιμοποιώντας τις πολλές μούλες του για κινητήριο δύναμη. Ενάλλασσε τις μούλες, ώστε αυτές να δουλεύουν και να ξεκουράζονται αλλά παράλληλα η άρδευση να συνεχίζεται για ολόκληρη τη μέρα καλύπτοντας έτσι όλα τα φυτά.»

Κυπριακή Ονομασία

Ελληνική Ονομασία

Ετυμολογία - Γλωσσικές Παρατηρήσεις

υποκ. το αλακατού(δ)ιν, πληθ. τα αλακατούδκια (Κυπρή 1983 [2003²], λήμμα αλακάτιν,το, 50)

Τρόπος Χρήσης Γεωργία / Κτηνοτροφία

Additional information & references

Χρονολογία Χρήσης

Συμπληρωματικά Στοιχεία

Η τέχνη του κατασκευαστή ξυλαλάκατων πρέπει να ήταν θέμα δύσκολης εξειδίκευσης πελεκάνου για απόκτηση των ικανοτήτων που θα επέτρεπαν την πολύπλοκη, ισορροπημένη, αλλά και στερεή συναρμολόγηση των διαφόρων μερών του μηχανισμού. 
Το ξύλο με το οποίο κατασκευάζονταν τα αλακάτια ήταν πάντοτε εκείνο της συκαμινιάς [συκαμινιά,η = η μουριά], το οποίο φημίζεται ότι αντέχει στην υγρασία και δεν σαπίζει εύκολα. Ο μηχανισμός του περιλάμβανε απαραιτήτως δύο μεγάλους τροχούς, ένα που γύριζε οριζοντίως με τη δύναμη του μουλαριού και ένα που γύριζε κάθετα πιάνοντας με δόντια πάνω στον πρώτο. Ο δεύτερος τροχός είχε ως αποστολή να ανεβάζει τους πήλινους κούζους με το νερό από τον πυθμένα του πηγαδιού. 
Οι λυ(γ)ιές, δηλαδή τα σχοινιά με στα οποία δένονταν οι κούζοι του αλακατιού, γίνονταν με τις κληματζ̆ίες [κληματζ̆ία,η = η κληματόβεργα]. Οι ιδιοκτήτες των αλακατιών επέλεγαν τις κληματζ̆ίες να είναι μακριές και, για τον σκοπό αυτό, μετέβαιναν οι ίδιοι στα αμπέλια κατά τον μήνα Φεβρουάριο, που ήταν η περίοδος του κλαδέματος. Τις κληματζ̆ίες τις έπλεκαν σε βρουλλίν [βρουλλίν,το = η πλεξούδα] και ήταν αρκετά στερεές για ν’ αντέχουν, ανεβοκατεβαίνοντας μέσα στον λάκκο, για ολόκληρη τη χρονιά. Σε περιοχές όπου δεν υπήρχαν αμπέλια τις λυγιές τις κατασκεύαζαν κατά τον ίδιο τρόπο με κλαδιά μερσινιάς [μερσινιά,η = η μυρτιά]. 
Τα αλακάτια χρειάζονταν σε όλα τα περβόλια με κηπευτικά και φρούτα και το δούλεμά τους γινόταν κυρίως το καλοκαίρι, που δεν υπήρχαν βροχές. Γι’ αυτό, οι περβολάρηδες είχαν φυλαγμένες κληματζ̆ίες και, αν έβλεπαν μια από τις κληματζ̆ίες του σχοινιού να έχει σπάσει, ανέβαζαν τις λυγιές και τις επισκεύαζαν. Αν αμελούσαν και άφηναν τις λυγιές να φθαρούν τελείως, τότε όλοι οι κούζοι, που ήταν προσδεμένοι σε αυτές, θα έχαναν τα δεσμά τους και θα έσπαζαν πέφτοντας μέσα στον λάκκο.
Μετά την εισαγωγή των μεταλλικών αλακατιών τα προβλήματα αυτά είχαν επιλυθεί. Οι λυγιές αντικαταστάθηκαν από καδένα, οι κούζοι από τενεκεδένιους κάδους και οι τροχοί ήταν μικρότερων διαστάσεων. Το γύρισμα του οριζόντιου τροχού με γαϊδούρι ή μουλάρι ήταν πιο εύκολο λόγω της παρουσίας πλιθκιών [μυτερής μεταλλικής ράβδου που γύριζε πάνω σε λαδωμένη μεταλλική βάση] ή ρουλεμάν. Επιπλέον, η άντληση μπορούσε να γίνει από πιο βαθιά πηγάδια και η απόδοση στην άντληση ήταν πολύ πιο μεγάλη, λόγω των κάδων που ήταν πολύ πιο πυκνοί από τους κούζους. 
Η κατασκευή των ξυλαλάκατων, δηλαδή των ξύλινων ζωοκίνητων κατασκευών με τις οποίες γινόταν η άντληση του νερού από τα πηγάδια, σταμάτησε ήδη από το πρώτο τέταρτο του 20ού αιώνα. Μεταλλικά αλακάτια, που εισήχθησαν από το εξωτερικό και αργότερα αντιγράφηκαν από κάποιους εφευρετικούς κωμοδρόμους, αντικατέστησαν τα ξυλαλάκατα κατά τη δεκαετία του ’30. Σήμερα δεν λειτουργεί κανένα από αυτά. Οι περισσότερες πετρελαιοκίνητες μηχανές άντλησης, που άρχισαν να εγκαθίστανται μετά τη δεκαετία του ’50, έχουν και αυτές αντικατασταθεί από σύγχρονες ηλεκτροτουρπίνες. Δεν υπάρχουν πλέον κατασκευαστές ξυλαλάκατων και κανένας δεν είναι σε θέση να δώσει οποιαδήποτε μαρτυρία για τη σειρά, τις φάσεις και τη διαδικασία της κατασκευής των διαφόρων μερών ή εξαρτημάτων. Επομένως, ελάχιστα είναι τα στοιχεία που μπορούμε να γνωρίζουμε σε ό,τι αφορά τη διαδικασία παραγωγής (Ιωνάς 2001, 409-410). 
** Βλ. επίσης το λήμμα ξυλαλάκατον,το στην κατηγορία Παραδοσιακά Σκεύη και Εργαλεία.

Πληροφορίες και φωτογραφίες για τα αλακάτια:

1. στο χωριό Κονιά της Πάφου: http://www.konia.org/history.shtml

2. στο χωριό Άσσια της Αμμοχώστου: 
Πολιτιστικός Σύνδεσμος η 'Ασσια, «Ζωή και ο Τόπος: Συμπληρωματικές Ασχολίες των Γεωργών», http://www.assia.org.cy/index.php/zoi-kai-topos/economy-drastiriotita/2010-03-23-09-01-26/144-occupation-farmers?start=1.

Βιβλιογραφικές Αναφορές

Ιωνάς Ι. (2001), Τα παραδοσιακά επαγγέλματα της Κύπρου, Δημοσιεύματα του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών, ΧΧΧVΙΙ, Λευκωσία.

Κυπρή Θ. Δ. (επιμ.) (1983 [2003²]), Υλικά διά την σύνταξιν ιστορικού λεξικού της κυπριακής διαλέκτου, Μέρος Β΄, Γλωσσάριον Ξενοφώντος Π. Φαρμακίδου, Δημοσιεύματα του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών, IX, Λευκωσία.

Παπαδημητρίου Ε. Κ. (1992), Εθνογραφικά Καρπασίας, Εταιρεία Κυπριακών Σπουδών, Λευκωσία.

Χάρης Χ. (2009), Η Βατιλή που γνώριζα, Εν Τύποις, Λευκωσία.


Διαδικτυακές πηγές:

http://www.konia.org/history.shtml

Πολιτιστικός Σύνδεσμος η 'Ασσια, «Ζωή και ο Τόπος: Συμπληρωματικές Ασχολίες των Γεωργών», http://www.assia.org.cy/index.php/zoi-kai-topos/economy-drastiriotita/2010-03-23-09-01-26/144-occupation-farmers?start=1.


Γραπτή μαρτυρία: 

Γιάννης, Άγιος Αθανάσιος - Λεμεσός.


Πηγή φωτογραφίας εξωφύλλου:

«Παραδοσιακό αλακάτι. Το ζώο έχει δεμένα τα μάτια, για να έχει την εντύπωση ότι προχωρεί σε ευθεία γραμμή, ενώ στην πραγματικότητα περπατάει συνεχώς γύρω από το πηγάδι» (Χάρης Χ. (2009), Η Βατιλή που γνώριζα, Εν Τύποις, Λευκωσία)

Ερευνητής / Καταχωρητής

Στάλω Λαζάρου, Ελένη Χρίστου, Τόνια Ιωακείμ, Πετρούλα Χατζηττοφή, Αργυρώ Ξενοφώντος

Photographs

Foods

Traditional recipes

Ratio - Lunches

Production areas

Production methods

Traditional utensils and tools

Bibliography

Food museums tour

Food ads

Education

Food industries history of Cyprus

Title
αλακάτιν,το

Photographs

Attachments

Title αλακάτιν,το

Photographs

Attachments

Title
αλακάτιν,το