Αναζήτηση Τεκμηρίων

Τίτλος
ξυλαλάκατον,το

Ξύλινη ζωοκίνητη κατασκευή με την οποία γινόταν η άντληση νερού από τα πηγάδια.

Ονομασία - Χρήσεις
Συμπληρωματικές Πληροφορίες & Βιβλιογραφία

Ονομασία - Χρήσεις

Περιγραφή Σκεύους / Εργαλείου

Το πιο εξελιγμένο σύστημα άντλησης νερού ήταν το ξυλαλάκατο. Η εγκατάσταση του γινόταν στο στόμιο λάκκων σε περιοχές με πλούσιο υδατικό υπόστρωμα και επιφανειακή καυκάλλα [μαλακό ασβεστώδες πέτρωμα], όπως αυτές των Κοκκινοχωρίων, της Περιστερωνοπηγής, τον Τράχωνα και της Κοκκινοτρεμιθιάς. Συναντιούνταν επίσης και σε άλλες πεδινές περιοχές, όπως αυτές του Δαλιού και τις παράκτιες περιοχές της Λάρνακας, της Λεμεσού, της Πάφου και της Κερύνειας. Βασική αρχή ήταν η χρησιμοποίηση της κίνησης μεγάλου τροχού σε οριζόντια θέση, που περιστρεφόταν με τη δύναμη υποζυγίου. Ο τροχός αυτός διέθετε γρανάζια που πιάνονταν πάνω σε άλλο τροχό, ο οποίος γύριζε κάθετα και μετέφερε προσδεμένα αγγεία στον πυθμένα του λάκκου για να γεμίζουν και να μεταφέρουν νερό που θα αδειαζόταν, όταν θα έφταναν στο ύψος του στομίου, μέσα σε δεξαμενή.
Η κατασκευή του ξυλαλάκατου ήταν βασικά δουλειά του πελεκάνου, αν και τα μεταλλικά μέρη του κατασκευάζονταν από τον κωμοδρόμο. Μερικοί πελεκάνοι είχαν μάλιστα, μαζί με τις άλλες ειδικότητες τους, και αυτή του κατασκευαστή αλακατιών. Η τέχνη ανάγεται στα χρόνια του Μεσαίωνα, αλλά συνέχισε μέχρι και τα μέσα του 20ου αιώνα. Τα ξυλαλάκατα αντικαταστάθηκαν κατά τα μέσα του 20ου αιώνα από άλλα μεταλλικά που εισήχθηκαν από την Ελλάδα. Τα εισαγόμενα μεταλλικά αλακάτια ήταν πιο αποδοτικά και πιο στερεά και δεν άργησαν να γίνουν αντικείμενο αντιγραφής από ντόπιους κωμοδρόμους [σιδεράδες], που κατασκεύαζαν αλακάτια για την πιο πλατιά μάζα αγροτών, που οργανώθηκε με τη νέα αγροτική πολιτική της βρετανικής αποικιοκρατικής διοίκησης. 
Για να εγκατασταθεί ένα αλακάτι έπρεπε κάποιος πρώτα να σκάψει τον αλακατόλακκο, από τον οποίο θα αντλούσε το νερό που θα πότιζε. Ο αλακατόλακκος έπρεπε να είναι μακρύς, δηλαδή να έχει μεγάλο ορθογώνιο σχήμα (5 Χ 3-4 πόδια), έτσι ώστε να χωρεί μέσα και να μπορεί να γυρίζει ο μεγάλος κάθετος τροχός που θα έδινε κίνηση στο κλουβί μαζί με τις λι(γ)ές και τους κούζους για άντληση του νερού από τον πυθμένα του λάκκου. 
Ύστερα έπρεπε να διαμορφωθεί η τραπεζιά. Η τραπεζιά ήταν ο χώρος πάνω στον οποίο θα βάδιζε το ζώο με συνεχή περιστροφή για να δίνει κίνηση στο αλακάτι. Δίπλα από τις δύο μακριές πλευρές του στομίου του λάκκου κτίζονταν δύο πιλιέρκα (πεσσοί) και πάνω σ’ αυτά ακουμπούσε το νευρίν ή νευκά, δηλαδή οριζόντια δοκός, από το κέντρο της οποίας θα περνούσε κάθετος άξονας, ο οποίος στο κάτω άκρο του είχε αιχμή για να γυρίζει μέσα σε υποδοχή με μεταλλικά κουσουνέτα άλλης οριζόντιας δοκού. Ο άξονας αυτός ήταν ο άξονας του ρουβεθιού, δηλαδή του διπλού οριζόντιου τροχού με δόντια (ακτίνες). Πάνω στον άξονα πιάνονταν από την άκρη του εγκαρσίως το ροάνιν που δεν ήταν άλλο από το δοκάρι με το οποίο το γαϊδούρι ή μουλάρι θα γύριζε δίνοντας περιστροφική κίνηση στον άξονα και κατ’ επέκταση στον τροχό. Στην περιφέρεια του τροχού αυτού υπήρχαν σε κανονικά διαστήματα κάθετα ξύλα, έτσι ώστε όταν γύριζε ο τροχός, να πιάνεται πάνω στα δόντια της περιφέρειας άλλου τροχού, που γύριζε κάθετα έχοντας τον άξονα του στερεωμένο στα πλευρά του λάκκου. 
Ο δεύτερος τροχός ονομαζόταν το κλουβίν. Ήταν και αυτός διπλός και είχε στην περιφέρεια του εκτός από δόντια και διαμορφωμένα τριγωνικά πλαίσια, που είχαν την οξεία κορυφή τους στο κέντρο του τροχού, δηλαδή προς την οπή απ’ όπου περνούσε ο άξονας. Πάνω στην περιφέρεια του τροχού αυτού, γύριζαν οι λι(γ)ές, δηλαδή τα κατασκευασμένα με κληματόβεργες ή μερσινόβεργες σχοινιά που κρατούσαν τους κούζους σε κανονικά διαστήματα.
Στην κορυφή του κάθετου άξονα που κινούσε τον πρώτο τροχό ήταν στερεωμένο το ζαρούτιν, δηλαδή το μεγάλο κοντάρι από το οποίο πιανόταν το ζώο για να δώσει την κίνηση. Στην άκρη του ζαρουτιού περνούσε μεγάλος χαλκάς για δέσιμο της ζεξιάς, της οποίας τα σχοινιά κατέληγαν στη νωμιά του ζώου. Το χαλινάρι με τη μουτταρκάν του ζώου πιανόταν πάνω στην άκρη μεγάλης βέργας, που σφηνωνόταν στο ενδιάμεσο του ζαρουτιού και κατέληγε μπροστά από το ζώο (Ιωνάς 2001, 30-33).

Κυπριακή Ονομασία

Ελληνική Ονομασία

Ετυμολογία - Γλωσσικές Παρατηρήσεις

Τρόπος Χρήσης Γεωργία / Κτηνοτροφία

Συμπληρωματικές Πληροφορίες & Βιβλιογραφία

Χρονολογία Χρήσης

Συμπληρωματικά Στοιχεία

** Βλ. και λήμμα αλακάτιν,το στην κατηγορία Παραδοσιακά Σκεύη και Εργαλεία.

Βιβλιογραφικές Αναφορές

Iωνάς Ι. (2001), Τα παραδοσιακά επαγγέλματα της Κύπρου, Δημοσιεύματα του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών, ΧΧΧVΙΙ, Λευκωσία.

Ερευνητής / Καταχωρητής

Τόνια Ιωακείμ, Αργυρώ Ξενοφώντος

Φωτογραφίες

Συνημμένα

Περισσότερα

Σχετικό Περιεχόμενο - Σκεύη - εργαλεία

αλακάτιν,το
Το πηγάδι από το οποίο η άντληση του νερού γίνεται με μάγγανο.

Σχετικό Περιεχόμενο - Σχετική Βιβλιογραφία

Ιωνάς Ι. (2001), Τα παραδοσιακά επαγγέλματα της Κύπρου, Δημοσιεύματα του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών, ΧΧΧVΙΙ, Λευκωσία.

Σχετικό Περιεχόμενο - Χώροι Παραγωγής - Διάθεσης

αλακάτιν,το
Το πηγάδι από το οποίο η άντληση του νερού γίνεται με μάγγανο.

Τρόφιμα

Παραδοσιακές Συνταγές

Σιτηρέσιο - Γεύματα

Χώροι Παραγωγής και Διάθεσης

Τεχνικές Παραγωγής

Παραδοσιακά Σκεύη και Εργαλεία

Βιβλιογραφία

Περιήγηση σε Μουσεία Τροφίμων, Λαϊκής Τέχνης & Αγροτικής Ζωής

Διαφημίσεις Τροφίμων

Εκπαιδευτικές Εφαρμογές

Ιστορία Κυπριακών Βιομηχανιών Τροφίμων

Τίτλος
ξυλαλάκατον,το

Φωτογραφίες

Συνημμένα

Τίτλος ξυλαλάκατον,το

Φωτογραφίες

Συνημμένα

Τίτλος
ξυλαλάκατον,το